فیلسوف افغانستان؛ سید جمال‌الدین افغان (بخش سوم)

نویسنده: عبیدالله نیمروزی

برخی از صفات و ویژگی‌های سید جمال‌الدین افغانی ^{رحمه‌الله}

سید جمال‌الدین افغانی، این مصلح نام‌دار مشرق‌زمین، از جمله شخصیت‌هایی است که حیات، افکار و کارنامۀ او در طی قرن‌ها هم‌چنان منبع الهام و تحقیق برای اندیشمندان و علاقه‌مندان به تاریخ و اصلاحات اجتماعی و سیاسی است. با وجود پژوهش‌های گسترده در خصوص حیات و افکار این مرد بزرگ، هنوز زوایای ناشناخته‌ای از شخصیت او باقی مانده است. برای شناخت همه‌جانبۀ سید جمال‌الدین، به تحقیقات علمی و بی‌طرفانۀ بیشتری نیاز داریم تا ابعاد مختلف زندگی و اندیشه‌های وی به‌درستی روشن گردد.

سید جمال‌الدین افغانی نه‌تنها یک اصلاح‌گر اجتماعی و سیاسی بود، بلکه نماد ایستادگی در برابر استبداد و استعمار و الگویی از تعهد به عدالت، ایمان و خدمت به بشریت به شمار می‌رود. او مردی بود که مشرق‌زمین و جهان اسلام را به هویت‌طلبی، استقلال و خودباوری فراخواند و تلاش‌های خستگی‌ناپذیرش او را به یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های تاریخ معاصر تبدیل کرد.

وطن‌پرستِ جهانی‌اندیش

یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های سید جمال‌الدین افغانی، وطن‌پرستی عمیق و اندیشه‌های جهانی او بود. او هرگز خود را محدود به مرزهای جغرافیایی نمی‌دانست و به انسانیت و بشریت به‌عنوان یک کل می‌نگریست. بااین‌حال، او عشق و تعلق ویژه‌ای به سرزمین آبایی‌اش، افغانستان، داشت و در تمامی دوره‌های زندگی‌اش به فکر آیندۀ این کشور بود.

نخستین اثر ماندگار او با عنوان «تاریخ الافغان» که به زبان عربی نگاشته شده، شاهدی بر دغدغه‌های عمیق او نسبت به افغانستان و مردم آن است. در این کتاب، او تاریخ و هویت افغانستان را تحلیل کرده و اندیشه‌های خود را دربارۀ سرنوشت این سرزمین بیان کرده است. سید جمال‌الدین افغانی با سفرهای متعدد خود به کشورهای گوناگون، از جمله هند، ایران، مصر و ترکیه، نه‌تنها به بیداری مردم این سرزمین‌ها کمک کرد، بلکه اندیشه‌های خود را در سطحی جهانی مطرح ساخت.

استبدادستیز و استعمارستیز

یکی از مهم‌ترین وجوه شخصیت سید جمال‌الدین افغانی، مبارزۀ بی‌امان او با استبداد داخلی و استعمار خارجی بود. او بر این باور بود که استبداد داخلی، زمینه‌ساز سلطۀ استعمار خارجی است و رهایی ملت‌های شرقی از این دو بلای خانمان‌سوز، تنها از طریق بیداری فکری و فرهنگی ممکن است.

او با خطابه‌های آتشین و نوشته‌های تأثیرگذار خود، روح مقاومت را در میان ملت‌های مسلمان و شرقی دمید. سید جمال‌الدین افغانی مردم را به ایستادگی در برابر ظلم فرامی‌خواند و معتقد بود که تنها با اتحاد و خودباوری می‌توان بر استبداد و استعمار غلبه کرد. او با شجاعت تمام، پرچم مبارزه را برافراشت و در میان ملت‌های شرقی، امید به آزادی و استقلال را زنده کرد.

آزادی‌خواهی و استقلال‌طلبی

سید جمال‌الدین افغانی آزادی را یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی برای انسان می‌دانست و باور داشت که هیچ‌چیز با ارزش آزادی قابل‌مقایسه نیست. او مردم را به اهمیت آزادی و لزوم تلاش برای دستیابی به آن آگاه می‌کرد و تأکید داشت که برای رسیدن به استقلال و رهایی از بندگی، باید سختی‌ها و دشواری‌ها را پذیرفت.

او در یکی از سخنرانی‌های خود، با زبانی بی‌پرده و صریح اظهار داشت: «خداوند شما را آزاد آفریده است، اما خود شما طوق غلامی را بر گردن خود انداخته‌اید. اگر از ظالم نفرت دارم، از مظلوم نیز دل‌خوشی ندارم؛ زیرا تحمل ظلم، ظالم را جسورتر می‌کند.» این جمله‌ها، بیانگر عمق اعتقاد او به عزت‌نفس و ضرورت مبارزه برای آزادی است.

دین‌دار و خرافات‌ستیز

سید جمال‌الدین افغانی به دین اسلام باوری عمیق و استوار داشت و راه نجات بشر را در بازگشت به اصول اساسی دین می‌دید. او معتقد بود که اسلام، دینی کامل و جاودان است که می‌تواند تمامی نیازهای مادی و معنوی انسان را برآورده کند.

درعین‌حال، او به‌شدت با خرافاتی که در میان مسلمانان رواج یافته بود، مبارزه می‌کرد. او باور داشت که این خرافات، مانعی بزرگ در مسیر پیشرفت و تعالی مسلمانان است و همواره مردم را از زیان‌های ناشی از این باورهای غلط آگاه می‌کرد. سید جمال‌الدین قرآن کریم را مدرسه‌ای برای اخلاق و رهنمایی برای زندگی می‌دانست و تأکید می‌کرد که تنها با پیروی از تعالیم قرآن، می‌توان به سعادت حقیقی دست یافت.

شیفتۀ علم و دانش

سید جمال‌الدین افغانی ارزش علم و دانش را بیش از هر چیز دیگری می‌دانست و معتقد بود که یکی از بزرگ‌ترین دلایل عقب‌ماندگی ملت‌های شرقی، بی‌توجهی به علم و دانش است. او بارها از بی‌ارزشی علم در میان مردم مشرق‌زمین گلایه کرده و گفته است: «اهالی مشرق‌زمین به ارزش علم و دانش پی نبرده‌اند و دانشمندان را نمی‌شناسند. آن‌ها گمان می‌کنند علم، کاری بیهوده است و توجه به آن، وقت تلف کردن است.»

او هم‌چنین تأکید داشت که پیشرفت غرب، نتیجۀ بهره‌گیری از علم و دانش است و مسلمانان نیز باید از این میراث بشری برای پیشرفت خود بهره‌مند شوند. او دربارۀ این موضوع گفته است: «فرنگی‌ها که اکنون به همه جای عالم دست انداخته‌اند، این قدرت را از علم کسب کرده‌اند.»

میانه‌رو و واقع‌گرا

سید جمال‌الدین افغانی همواره در اندیشه‌ها و رفتارهای خود، میانه‌روی و اعتدال را سرلوحه قرار می‌داد. او از افراط‌وتفریط در تمامی زمینه‌ها پرهیز می‌کرد و تلاش داشت که بر اساس عقلانیت و شناخت دقیق از شرایط زمانه، راه‌حل‌های عملی و مؤثری ارائه دهد.

او تمدن غرب را هم‌زمان با نقاط قوت و ضعف آن می‌شناخت و بر این باور بود که مسلمانان باید از دستاوردهای علمی و فنی غرب بهره‌مند شوند، اما درعین‌حال ارزش‌های معنوی و فرهنگی خود را حفظ کنند. او معتقد بود که آشتی میان مدرنیتۀ غرب و معنویت اسلامی، می‌تواند به خلق تمدنی جدید و پایدار منجر شود.

ادامه دارد…

بخش قبلی