پیش‌درآمد: میزان یکی از امور غیبی است که با عقل قابل درک نیست. به همین دلیل، عقل‌گرایان اغلب منکر آن شده و از پذیرش آن سر باز می‌زنند. فرقۀ جهمیه نیز از جمله گروه‌هایی است که منکر وزن اعمال و میزان هستند. در این بخش از تحقیق، تلاش می‌کنیم تا این موضوع را بررسی کرده و دیدگاه‌ها و دلایل هر یک از دو گروه، یعنی اهل سنت و جماعت و جهمیه را مورد بحث قرار دهیم.
مسئلۀ میزان و وزن اعمال
وزن اعمال یکی از مسائل اساسی در روز قیامت است. این موضوع در بسیاری از آیات قرآن و احادیث نبوی ذکر شده است و علمای بزرگ دربارهٔ آن تألیفات فراوانی داشته‌اند. در روز قیامت، اعمال بندگان وزن می‌شود تا جایگاه هر فرد مشخص گردد و منزلت او بر اساس اعمالش تعیین شود.
علامه قرطبی رحمه‌الله دربارهٔ وزن اعمال می‌فرماید: «اعمال مؤمن متقی به‌خاطر نمایاندن فضیلت و جایگاه او وزن می‌شود، همان‌گونه که اعمال کافر برای آشکار کردن رسوایی و ذلت او وزن می‌شود.»
بنابراین، وزن اعمال نقشی اساسی در مشخص شدن مرتبهٔ یک مسلمان زحمت‌کش که شبانه‌روز در عبادت خداوند مشغول بوده و از بسیاری از گناهان اجتناب کرده است، ایفا می‌کند. هم‌چنین، وزن اعمال در آشکار کردن رسوایی کافری که نه دین داشته و نه خدا را شناخته، نقش دارد.
این مسئله از دیرباز میان اهل سنت و جماعت و دیگر فِرَق، موضوعی اختلافی بوده است. هر گروه برای اثبات یا رد این مسئله، دلایل مختلفی ارائه کرده است. در ادامه، دیدگاه جهمیه و دلایل آنان را بررسی می‌کنیم و سپس به آن پاسخ می‌دهیم.
دیدگاه جهمیه
گرچه آثار مستقلی برای بیان دیدگاه‌های جهمیه وجود ندارد، اما پژوهشگران و محققان بسیاری نظریات آنان را نقل کرده‌اند.
نویسندۀ کتاب «التنبیه والرد علی أهل الأهواء والبدع» می‌نویسد: «گروهی از جهمیه میزان را انکار کرده و معتقدند خداوند متعال میزانی ندارد که اعمال و اخلاق بندگان را با آن بسنجد.»
امام بغدادی نیز در کتاب «أصول الدین» می‌گوید: «مسئلۀ پانزدهم از اصول دین، بیان اثبات حوض، پل صراط، میزان و سؤال دو فرشته در قبر است، اما گروه جهمیه این موارد را انکار کرده‌اند.»
جهمیه بر این باورند که خداوند متعال در روز قیامت، ترازوی مادی برای وزن کردن اعمال بندگان نصب نمی‌کند، درحالی‌که آیات فراوانی دلالت بر وجود ترازو در روز قیامت دارند.
دلایل جهمیه
بیشتر دلایل جهمیه، مانند معتزله، عقلی است. آنان معتقدند که خداوند متعال عالم مطلق است و تمام رازهای قلب‌ها را می‌داند. به زعم آنان، خداوند نیازی به وزن کردن اعمال ندارد؛ چرا که از مقدار هر چیز پیش از وجود، پس از آن و در هر حالت، آگاه است.
برخی نیز معتقدند جهم بن صفوان، میزان را به عدالت تفسیر کرده و برای این برداشت خود به اقوال علمای گذشته استناد کرده است.
دیدگاه اهل سنت و جماعت
علمای اهل سنت و جماعت بر این باورند که اعمال بندگان در روز قیامت وزن می‌شود. این دیدگاه مورد اجماع آنان است و مستندات فراوانی از قرآن و احادیث نبوی بر صحت آن دلالت دارند.
علامه نسفی رحمه‌الله در کتاب عقاید خود می‌نویسد: «وزن اعمال حق است.»
علامه طحاوی رحمه‌الله می‌گوید: «ما به میزان ایمان داریم. میزان، چیزی است که اعمال مؤمنان از خیر و شر و طاعت و معصیت با آن سنجیده می‌شود.»
علامه بزدوی رحمه‌الله نیز می‌نویسد: «اهل سنت و جماعت معتقدند میزان حق است و اعمال بندگان در روز قیامت طبق ارادۀ الله متعال وزن می‌شود.»
By محمد فاتح