نویسنده: عبیدالله نیمروزی
امام ترمذی از منظر علماء
ابن حبان رحمه‌الله می‌گوید: «امام ترمذی از کسانی بود که احادیث را جمع‌آوری و حفظ کرد، سپس آن‌ها را تألیف و نقل نمود.»
ابوسعد ادریسی رحمه‌الله: «ترمذی یکی از ائمه‌ای است که در دانش حدیث به او اقتدا می‌شود. او کتاب‌های الجامع، التواریخ و العلل را تألیف کرد. این آثار نشان‌دهندۀ دانش گسترده و اعتماد به نفس اوست و حافظه‌اش زبان‌زد بود.»
حاکم رحمه‌الله: «از عمر بن علک شنیدم که می‌گفت: پس از وفات امام بخاری، هیچ کسی در خراسان همانند امام ترمذی در علم، حافظه و تقوا باقی نمانده بود. او در فراق استادش بخاری آن‌قدر گریست که نابینا شد و چندین سال در این حال ماند.»
ابن العماد حنبلی رحمه‌الله: «امام ترمذی، اگرچه شاگرد امام بخاری بود، اما در نقل حدیث از برخی اساتید بخاری با او مشترک بوده و در میان هم‌عصران خود به حافظۀ فوق‌العاده‌اش شناخته می‌شد.»
ابن خلكان رحمه‌الله: «امام ترمذی یکی از حافظان بزرگ و ائمه‌ای بود که در دانش حدیث به او اقتدا می‌شد. آثار مهم او، مانند الجامع و العلل، گواهی بر دانش وسیع و قدرت حافظۀ کم‌نظیر اوست.»
سمعانی رحمه‌الله: «امام ترمذی از حافظان مشهور حدیث بود و آثارش از جمله الجامع و العلل، نمونه‌هایی از دانش و مهارت او در تألیف و اعتماد علمی هستند.»
ابن اثیر رحمه‌الله: «امام ترمذی، امام و حافظی بزرگ بود و تألیفاتی ارزشمند داشت که مهم‌ترین آن‌ها الجامع الکبیر است.»
شیخ‌الاسلام اسماعیل هروی رحمه‌الله: «کتاب الجامع ترمذی از کتب صحیح بخاری و صحیح مسلم سودمندتر است؛ چرا که صحیحین بیشتر مورد استفادۀ علما قرار می‌گیرد، درحالی‌که الجامع ترمذی برای عموم مردم نیز مفید است.»
حافظ ابو يعلی القزوینی رحمه‌الله: «محمد بن عیسی ترمذی حافظی بی‌نظیر بود که آثارش در علم حدیث و جرح و تعدیل از جایگاه والایی برخوردار است.»
ابن کثیر رحمه‌الله: «امام ترمذی یکی از ائمۀ حدیث زمان خود بود و آثار ارزشمندی چون الجامع، الشمائل و الأسماء و الصحابة دارد. کتاب الجامع یکی از کتب شش‌گانه‌ای است که علما به آن رجوع می‌کنند.»
گواهی امام بخاری بر توانایی امام ترمذی
امام ترمذی نقل می‌کند: «روزی امام بخاری به من فرمودند: “بیش از آنکه تو از من بهره ببری، من از تو بهره می‌برم”.»
رحلت امام ترمذی رحمه‌الله
در مورد تاریخ و مکان وفات امام ترمذی رحمه‌الله میان علما اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی مانند ابویعلی الخلیلی القزوینی بر این باورند که ایشان در سال ۲۸۰ هجری قمری دار فانی را وداع گفته‌اند. اما این نظر توسط بسیاری از علمای حدیث رد شده است.
سمعانی و ابن اثیر دربارۀ تاریخ و مکان وفات امام ترمذی گفته‌اند که ایشان در روستای زادگاهش، بوغ، و در سال ۲۷۰ هجری قمری یا اندکی پس از آن وفات یافته است. روایت دیگری از ابن اثیر حکایت دارد که ایشان در سال ۲۷۵ هجری قمری در همان روستا به رحمت حق پیوسته است: «مات بقریة بوغ سنة 275 هـ ق.»
اما اکثر علما بر این عقیده‌اند که امام ترمذی شب دوشنبه ۱۳ رجب سال ۲۷۹ هجری قمری، در زادگاهش ترمذ و در سن ۷۰ سالگی چشم از جهان فروبسته است. ایشان پس از عمری پربار از عشق و محبت به خداوند و رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم و با کارنامه‌ای سرشار از آموزش و تألیف، به رحمت الهی پیوستند و در همان زادگاه به خاک سپرده شدند. إنا لله وإنا إلیه راجعون.
آگاهی و معرفی جامع ترمذی
امام ابوعیسی ترمذی رحمه‌الله که از مجالس و آثار امام بخاری رحمه‌الله بهره‌های فراوان برده بود، تصمیم گرفت کتابی جامع در زمینۀ احادیث نبوی تدوین کند. برای این منظور، ایشان در جمع‌آوری احادیث صحیح و نقد آن‌ها از دانش رجال و راویان بهره گرفت و با دقت بسیار به تنظیم ابواب این کتاب پرداخت. ایشان سال‌ها تلاش کرد تا کتاب خود را تکمیل کند و طی سفرهایش آن را به ده‌ها عالم و محدث عرضه کرد تا از نظرات آن‌ها بهره‌مند شود. عالمان این اثر را مورد تأیید و تحسین قرار داده و آن را یکی از آثار ارزشمند در علم حدیث دانسته‌اند.
نام کتاب
در مورد نام کتاب امام ترمذی اختلاف‌نظر وجود دارد: حاکم نیشابوری از آن با عنوان الجامع الصحیح یاد کرده است. خطیب بغدادی آن را صحیح الترمذی نامیده است. اما این دو عنوان تسامحی است، چرا که کتاب امام ترمذی شامل احادیث صحیح، حسن و حتی ضعیف است. دکتر دخیل نیز این نکته را در کتاب خود تصریح کرده است: «هذا تساهل منهما لأن فیه الصحیح والحسن والضعیف والمنکر.»
اکثریت علما، از جمله ذهبی، ابن اثیر، ادریسی و دیگران، این اثر را با نام جامع ترمذی یا سنن ترمذی شناخته‌اند. از این میان، جامع ترمذی شهرت بیشتری دارد. دکتر یوسف محمد دخیل در این باره گفته است: «اشتهر هذا الکتاب نسبته إلی مؤلفه فیقال جامع الترمذی، ویقال له أیضاً سنن الترمذی، والأول أشهر وأکثر استعمالاً.»
محمد ابوزهو نیز در کتاب خود تأیید کرده است: «اشتهر هذا الکتاب بـ جامع الترمذی، ویقال له السنن أیضاً، والأول هو الأکثر علی ما ذکره صاحب کشف الظنون.»
به نظر می‌رسد عنوان جامع ترمذی یا سنن ترمذی برای این کتاب مناسب‌ترین عنوان‌ها باشد. زیرا اگرچه تمامی احادیث موجود در آن صحیح نیستند، اما کتاب شامل هشت باب اصلی است که در تعریف جامع ذکر شده و به ترتیب فقهی تنظیم گردیده است.
در برخی منابع از این کتاب به عنوان الجامع الصحیح یاد شده است، اما این عنوان بیشتر به دلیل غالب بودن احادیث صحیح در آن به کار رفته است.
جامع ترمذی اثری ارزشمند و ماندگار در علم حدیث است که علاوه بر احادیث نبوی، شامل نقد و تحلیل دقیق احادیث، بررسی راویان، و تنظیمی مبتکرانه و فقهی است. این کتاب به دلیل جامعیت و تأثیر علمی گسترده‌اش، هم‌چنان مرجعی مهم در علوم اسلامی به شمار می‌رود.
ادامه دارد…
By محمد فاتح