مهمترین کتاب امام رازی که دارای بخشهای مختلفی است و هر بخش، از زمینههای مختلف طبی مانند بیماریهای سر، بیماریهای چشم، بیماریهای گوش، بینی و دندانها، بیماریهای سینه، ریه، معده و حاملی بحث میکند کتاب «الحاوی» است. کتاب «الحاوی فی الطب» معروف به الحاوی، دانشنامۀ طبی است که نوشتۀ دانشمند مسلمان محمد زکریای رازی است. این کتاب یک دورۀ کامل دانش طبی تا دوران امام رازی است و بهنامهای «الجامع الکبیر» و «المعادی» و «الجامع الحاضر لصناعة الطب» نیز یاد میشود. بیست مجلد این کتاب که در چاپخانۀ حیدرآباد دکن هندوستان چاپ شده است، در کتابخانهای در مشهد ایران نیز وجود دارد. این کتاب 15 سال از وقت امام رازی را گرفت و خود او میگوید حتی سوی چشمهای او را نیز گرفته بود. برگردان لاتین این کتاب در واتیکان 15 جلد شده است و بهعنوان مهمترین کتاب طبی اروپا تا نزدیک سدۀ بیستم بوده است. این کتاب شامل تجارب شخصی و بالینی امام رازی است که در مدت طبابت در بغداد و ری به گردآوری آن همت گماشته است.
کتاب «المنصوری فی الطب»؛ که آن را برای امیر خراسان تألیف کرد و دارای ده مقاله است. مقالۀ اول در مورد تشریح بدن انسان، مقالۀ دوم در مورد مزاجها، مقالۀ سوم در مورد داروها، مقالۀ چهارم در مورد بهداشت، مقالۀ پنجم در مورد بیماریهای ظاهری، مقالۀ ششم در مورد دستورهای مسافران، مقالۀ هفتم در مورد جراحی، مقالۀ هشتم در مورد درمان زهرها، مقالۀ نهم در مورد بیماریشناسی و مقالۀ دهم در مورد درمانشناسی است. این کتاب تأثیر بهسزایی در امور طبی دارد و بهعنوان یکی از مهمترین آثار امام رازی در حوزۀ طبی بوده است. بسیاری از اکتشافات و نوآوریهای طبی امام رازی از طریق همین کتاب به دیگر دانشمندان منتقل شده است و این کتاب، پایهگذار روشهای جدید در تشخیص و درمان بیماریها بوده است.
کتاب «تقاسیم العلل»؛ این کتاب نیز جزو آثار بسیار مشهور و مفید امام رازی است و وی در این کتاب بهصورت موجز و مختصر اما با بیان عناصر اصلی در تشخیص و علاج به بررسی بیماری پرداخته است. این کتاب حاوی 150 باب است و ترتیب ابواب و چینش مباحث این اثر همانند بسیاری از کتبی است که پیرامون بیماریها و معالجۀ آنها به رشتۀ تحریر در آمده است. شیوۀ تحریر مباحث و بیان آنها نیز نسبتاً خالی از پیچیدگی است. مؤلف در هر باب ابتدا بیماری را معرفی نموده سپس علت و سبب آن را ذکر میکند. همچنین انواع و گونههای هر بیماری را بیان میکند و در پایان معالجۀ هر یک را ذکر میکند.
کتاب الحصبة (سرخک) و الجُدری (آبله)؛ که در مورد دانههای بدن و آبلهها است. این کتاب نیز دارای چهارده فصل است و بهترتیب مراحل بیماری نوشته شده است، سپس هر یک از فصول، جداگانه شرح داده شده است. این کتاب به زبانهای سریانی، یونانی و پسازآن به لاتینی ترجمه شده است. این کتاب در جوامع غربی و اروپایی بسیار موردقبول واقع شد و از آن استفادۀ زیادی در زمینههای طبی کردهاند.
کتاب «الفروق بین الأمراض»؛ امام رازی در این کتاب دربارۀ علتها و علامتهای مشابه بین بیماریها و فرق میان آنها سخن گفته است. این کتاب دارای پنج مقالۀ عمده است که به شرح ذیل هستند: مقالۀ اول در مورد بیماریهای سر و مغز، چشم و بینی، بیماریهای روانی و گوش و دهان و دندان است. مقالۀ دوم در مورد بیماریهای حلق و حنجره، ریه و قفسۀ سینه و جنب است. مقالۀ سوم در مورد بیماریهای معده، کلیه، کبد، طحال، مثانه و آلات تناسلی است. مقالۀ چهارم در مورد تشابه بیماریهای خونی و اخلاط و اورام و تغذیه و معده است و مقالۀ پنجم در مورد تشابه نبض و ادرار بیماران است.
کتاب «المدخل إلی الطب»؛ این کتاب نیز یکی از آثار امام رازی است، در مورد ارزش و جایگاه علم طب و امور مقدماتی و مورد نیاز برای آن است. در این کتاب بیشتر به اصول و کلیات طب و عناصر و ارکان و امور دیگر پرداخته شده است.
By محمد فاتح