نویسنده: ابوعائشه
پیش‌درآمد: دراین گیتی پهناور، انسان‌ها با عقاید، باورها و گرایش‌های زیادی زندگی می‌کنند؛ اما این‌که کدام عقیده معتبر است و نزد خداوند متعال اعتبار دارد و می‌تواند مایۀ سرافرازی بنده نزد خداوند باشد، باید آن را بر قرآن و سنت عرضه بکنیم و ببینیم که چقدر با قرآن و سنت و عملکرد صحابۀ کرام و تابعین عظام و علمای واقعی مطابقت دارد. از همین رهگذر این بخش از تحقیق را به تعریف عقیده، عقیدۀ درست کدام است و خلاصۀ مسائل مختلف فیه بین اهل سنت و جماعت و گروه جهمیه، اختصاص دادیم.
مراتب فرقۀ جهمیه
تحقیقات نشان می‌دهد که گروه جهمیه همه یکسان نیستند، بلکه افراد این فرقه و بخش‌های فرعی‌اش در میان خودشان نیز تفاوت‌هایی دارند. گروهی از آنان بسیار غالی، متشدد و تندرو هستند و عده‌ای نیز تا حدی متوسط بوده و برخی فقط در بعضی از باورها و عقاید با آنان اشتراک دارند. به‌همین خاطر حکم هرکدام آن‌ها نیز متفاوت است. علما برای گروه اول، احکامی سفت‌وسختی گذاشته‌اند و نسبت به بقیه، راه میانه را پیش‌گرفته‌اند.
گروه جهمیه سه مرتبه دارد که بالاترین آن‌ها را جهمیۀ غالی می‌نامند. این گروه کسانی هستند که صفت خداوند متعال را نفی می‌کنند و خداوند متعال را مجرد از هر اسم و صفتی می‌دانند، این‌ها می‌گویند: خداوند بدون اسما و صفات است. گاهی نیز برای این‌که چهره‌های زشت‌شان را زیبا جلوه دهند می‌گویند: خداوند متعال نام دارد، ولی این نام‌ها مراد نیستند. خداوند متعال صفات دارد، ولی خود این صفات مراد نیستند. این نوع جهمیه، بدترین و شریرترین نوع آن‌ها هستند.
مرتبۀ دوم: معتزله‌ای هستند که اعتقادات و باورهای جهمیه یا بعضی از آن‌ها را انتخاب نموده‌اند. به این گروه، گروه معتزلۀ جهمیه گفته می‌شود. اصول این گروه همان اصول پنج‌گانۀ معتزله هست. البته قابل‌یادآوری است که این گروه نیز یکی از گروه‌هایی است که مسیر حق و حقیقت را کنار گذاشته و به سمت انحراف و بیراهگی حرکت کرده است. مسائل مختلف فیه با این گروه و احکام مرتبط به آن‌ها در کتاب‌هایی که در همین موضوع نگاشته شده است، جستجو شود.
مرتبۀ سوم: گروه سوم از جهمیه را «جهمیۀ صفاتیه» می‌گویند، آنان کسانی هستند که اسما و صفات را برای خداوند متعال ثابت می‌سازند. این گروه می‌گویند که صفات را برای خداوند متعال ثابت می‌سازیم و می‌گوییم: «ید الله فوق أیدهم»؛ ولی مراد از ید، اینجا قوت است. این گروه صفات را برای خداوند متعال ثابت کردند، ولی آن را تأویل کردند و این تأویل آنان باطل و نادرست است.
علامه ابن تیمیه رحمه‌الله، درجات جهمیه و اندازۀ تأثر مردم از آنان را به سه بخش تقسیم نموده است:
درجۀ اول: جهمیۀ غالی و نفی‌کنندۀ اسماء الله متعال و صفات ایشان هستند. این گروه اگر گاهی خداوند متعال را با نامی از نام‌های مبارکش یاد کنند، می‌گویند: اینجا معنای اصلی مراد نیست، بلکه این مجاز است؛
درجۀ دوم: گروه معتزله و امثال آنان، این گروه کسانی هستند که نام‌های خدا را در مجموع، قبول دارند، ولی صفات را انکار می‌کنند؛
درجۀ سوم: گروه سوم، گروه صفاتی و اهل اثبات بوده و مخالف جهمیۀ [متشدد] هستند. در میان این افراد نوعی تجهم و گرفتگی وجود دارد. این گروه کسانی هستند که در کل، به نام‌ها و صفات الله متعال اعتقاد و باور دارند، ولی بعضی از نام‌ها و صفات خبری و غیر خبری را رد نموده و تأویل می‌کنند.
در این بخش، عقاید، باورها و مسائل مختلف فیه بین اهل سنت و جماعت و بین جهمیه بیان می‌گردد و در قسمت‌های دیگر إن‌شاء الله، تلاش می‌کنیم تا هر یکی از این مسائل مختلف فیه را با تفصیل، تشریح و بیان دلایل هر یکی از فریقین و با استفاده از منابع معتبر ذکر کنیم.
-
مذهب‌شان در توحید، انکار تمام اسماء و صفات خداوند متعال: فرقۀ جهمیه صفات خداوند متعال را از باب مجاز قرار می‌دهند.
-
قایل به جبر و ارجا هستند.
-
بسیاری از امور مربوط به روز قیامت؛ مثل (پل صراط، میزان، دیدار خداوند متعال در جنت، عذاب قبر و…) را انکار نموده و قایل به فناشدن بهشت و جهنم هستند.
-
متکلم بودن خداوند متعال را رد کردند. ادعا دارند که قرآن مخلوق است.
-
معتقدند که ایمان فقط معرفت است و بس.
-
منکر این هستند که خداوند متعال در جهت علو باشد.
-
قایل هستند که خداوند با ذات خود به هرکس نزدیک است و او با ذات خود کنار همه است و این مذهبی است که اهل اتحاد و حلول، مذهب‌شان را بر آن بناکرده‌اند.
-
قایل هستند که کفر فقط جهل و نادانی است و بس.
-
افعال حقیقتاً از آن الله متعال هست، گرچه گاهی این افعال به‌صورت مجاز به بندگان نیز نسبت داده می‌شوند، همان‌طور که می‌گویند: «درخت حرکت کرد، فلک چرخید و خورشید زایل گردید.»
