امروزه نماد اصلی تمدن و پیشرفت، دستاوردهای علمی در حوزه‌های مختلف در حیطه نظریه‌ها و عملکردها است و جوامع بشری که شتابان به سوی فتح قله‌های جدید علم در حرکتند، می‌کوشند تاریخچه‌ی علمی درخشانی برای خود فراهم کنند. در فرهنگ و تمدن اسلامی پرچمداران علم در بسیاری از حوزه‌ها در طول تاریخ بوده اند و حتی بسیاری از تاریخ نگاران اروپا معتقدند که پیشرفت‌های علمی از دروازه‌ی اسلام وارد اروپا شده است.
پس از فتوحات اولیه، با توجه به تاکید اسلام به علم آموزی و تحصیل دانش و فراگیری از هر کس و از هر کجا، کار ترجمه و انتقال علوم از زبان‌های مختلف به عربی، از قرون دوم و سوم هجری در بیت الحکمتها و دیگر مراکز علمی جهان اسلام آغاز شد.
در قرون اولیه مسلمانان و اندیشمندان، بخصوص اندیشمندان و علمای علم فزیک در این رشته نتایج خوبی به دست آوردند.
در حقیقت مسلمانان و دانشمندان مسلمان، در ایجاد بسترهای مناسب جهت کشف و گسترش علوم به ویژه علم فزیک نقش غیر قابل انکاری داشته اند و در واقع عامل ایجاد و توسعه‌ی علوم مختلف و پیشرفت اقوام و ملل مختلف در جهان بوده اند.
در این بخش کوشش بر آن است که تعدادی از این دانشمندان را به عنوان نمونه و مشت نمونه‌ی خروار ذکر کنیم تا باشد که جهان، وام داری خود را نسبت به علما و دانشمندان اسلامی اظهار نماید.
ابن هیثم
۱ـ معرفی شخصیت ابن هیثم
ابوعلی محمد بن حسن بن هیثم بصری که به طور مختصر به او ابن هیثم می‌گفتند، یکی از برجسته‌ترین دانشمندان جهان اسلام به شمار می‌رود. وی فیزیکدان، ریاضیدان و اخترشناس معروف عرب بود که به او لقب پدر نورشناسی مدرن را دادند. ابن هثیم در سال ۳۵۴ هجری قمری در بصره متولد و در سال ۴۳۰ هجری قمری درگذشت. او یکی از دانشمندان نامدار تاریخ علوم است که در سالیان گذشته پژوهشگران بسیاری به بررسی اندیشه‌های علمی او همت گماشته اند.
بسیاری از پژوهشگران معتقدند که ابن هیثم اولین دانشمند جهان بود که موفق شد سرعت صوت را اندازه گیری کند. این دانشمند بزرگ جهان اسلام موفق شده بود با استفاده از واحدهای طولی که در دوره‌ی خود متعارف بود این کار بزرگ را انجام دهد. واحد اندازه گیری طول در زمان او، زرع بود. وی با همین واحد، سرعت نور و دور کره‌ی زمین را اندازه گرفت.
او ۷۰۰ سال قبل از نیوتون موفق شد در باره‌ی ویژگی‌های نور تحقیق و پژوهش کند و آن را مورد بررسی قرار دهد. علاوه بر این، وی موفق شد ۵ قرن قبل تر از دانشمندان رنسانس، روش‌های علمی بر اساس آزمایش را پایه گذاری کند. ابن هیثم با توجه به سطح علمی بالایی که در شاخه‌های مختلف داشت، با القاب متعددی شناخته و یاد می‌شده است:
ـ پدر روش علمی نوین؛
ـ بطلمیوس دوم؛
ـ اولین دانشمند واقعی جهان؛
ـ پدر علم فزیک نور؛
ـ پدر اپتیک مدرن.
۲ـ روش‌های علمی ابن هیثم
مهم‌ترین شاخصه‌ی ابن هیثم، استفاده از روش‌های عملی برای اثبات تئوری‌هایش بود. این کار او یک شاهکار در زمان خود محسوب می‌شد، چرا که در دوران او فزیک به مانند سایر علوم چون فلسفه، از روش‌های عملی برخوردار نبود.
در حقیقت او اولین شخص در دوره‌ی خود بود که اعتقاد داشت برای هر نظریه‌ی تئوری باید پژوهش و آزمایش‌های عملی انجام گیرد تا بتوان تئوری را ثابت کرد. به همین دلیل کتاب اپتیک را نوشت که این کتاب، نقض کننده‌ی کتاب المجسطی بطلمیوسی بود.
ابن هیثم مبتکر روش‌های تجربی است و آزمایش علمی به عنوان یکی از وسایل سیستماتیک کار، دستاورد ابن هیثم است. تحول جهش وار دانش نورشناسی در آثار مربوط به مکتب آکسفورد، تا حدود زیادی مرهون آشنایی با منابع عربی و به ویژه آثار ابن هیثم بوده است.
خاورشناسان دقت ابن هیثم را در مقاله‌ی «الشکوک علی بطلمیوس» ستوده اند. در این اثر، وی تفاوت‌ها و تناقضات میان دو اثر نجومی بطلمیوس، یعنی «المجسطی» و «الاقتصاص» را آشکار می سازد و نظریات دقیق تری را عرضه می‌دارد.
۳ـ آثار ابن هیثم
اکثریت آثاری که توسط ابن هیثم تألیف شده‌اند، در زمینه‌های ریاضیات و فیزیک می‌باشند، اما وی همچنین به موضوعاتی در فلسفه و طب نیز پرداخته است. در اولین مراحل تألیف، او به شرح و خلاصه‌سازی آثار پیشینیان می‌پرداخت. گاهی اوقات نیز به نقد نظریات برخی و دفاع از دیگران می‌پرداخت.
از جمله آثار ابن هیثم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
کتاب المناظر
کتاب المناظر از مهم‌ترین آثار ابن هیثم، دانشمند، فیزیکدان و متخصص علم نور مسلمان در قرن دهم میلادی (قرن چهارم هجری) است که در آن ۷ مقاله در مورد علم نورشناسی نگاشته شده است. این کتاب در قرن هشتم هجری (چهاردهم میلادی) توسط کمال‌الدین، به فارسی تفسیر شده و منتشر گردیده است.
کتاب المناظر یک کار تجربی است که به ویژگی‌های خاص نور و رابطه‌ی بین نور و چشم می‌پردازد. ابن هیثم در این کتاب به روش تحقیقی که خود بکار برده است اشاره می‌کند، که شامل روش‌های تجربی، ریاضی، استقرایی و معتبر است. در کتاب المناظر، توضیحات ابن هیثم درباره‌ی فرایند بینایی به عنوان یک تجربه‌ی شناختی بنیادین و پیشرفته، به شکلی شگفت‌انگیز دارای لحنی پدیدارشناسانه و روان‌فیزیکی است.
ابن هیثم تمایزی بین ادراک بینایی و احساس بینایی قائل است. وی معتقد است که احساس بینایی، ادارک صورت اشیاست؛ مانند اشکالی که از رنگ و نور اشیاء به چشم می‌رسد اما علاوه بر احساس بینایی، امری فراتر هم وجود دارد که انسان آن را ادراک می‌کند.
الشکوک علی بطلمیوس؛
در این اثر، ابن هیثم به ارزیابی و نقد سه کتاب از بطلمیوس یعنی «المجسطی»، «الاقتصاد» و «المناظر» پرداخته است. وی با وجود اعتراف به مهارت بطلمیوس در ریاضیات، بیان می‌کند که در کتاب‌های او مواردی از ابهام، اصطلاحات نادرست و معانی متناقض یافته است، هرچند که این موارد در مقایسه با مفاهیم صحیح کتاب‌های او کم هستند.
ضوء القمر؛
ابن رضوان، پزشک معروف مصری، در سال ۴۲۲ هجری قمری این اثر را برای خود کپی کرده است، که نشان‌دهنده‌ی شهرت این اثر در زمان خود مؤلف است. این رساله نیز در مجموعه‌ی مقالات ابن هیثم به کوشش نعیم الدین زبیری منتشر شده است.
الضوء؛
این رساله نخستین بار توسط بارمن ترجمه و در سال ۱۸۸۲ میلادی در «مجله انجمن خاورشناسی آلمان» به چاپ رسید. ویدمان نیز تحریری از همین رساله را که توسط کمال‌الدین فارسی (متوفی ۷۲۰ هجری قمری/۱۳۲۰ میلادی) انجام شده بود، بررسی و در همان مجله منتشر کرد. بعداً سزگین این رساله را در جلد اول مجموعه مقالات ویدمان به چاپ رساند. این رساله‌ی ابن هیثم همچنین در سال ۱۹۶۹ میلادی، به مناسبت جشن هزاره‌ی وی، به کوشش احمد الله ندوی در پاکستان منتشر شد. در سال ۱۹۸۳ میلادی نیز در حیدرآباد دکن همراه با مجموع الرسائل ابن هیثم به چاپ رسید.
حرکت القمر؛
نسخه‌هایی از این اثر در کتابخانه‌های استانبول، بادلیان و لنینگراد موجود می‌باشند.
تربیع الدائرة؛
این رساله توسط زوتر به همراه ترجمه‌ی آلمانی‌اش در سال ۱۸۹۹ میلادی در «مجله‌ی ریاضیات و فیزیک» منتشر شد. سپس سزگین در سال ۱۹۸۶ میلادی، این رساله را در جلد دوم مجموعه‌ی مقالات زوتر به چاپ رساند.
استخراج سمت القبله فی جمیع المسکونة بجداول و صفت‌ها و لم اورد البرهان علی ذلک؛
نسخه‌هایی از این مقاله در کتابخانه‌های لنینگراد و بادلیان موجود است. کارل شوی این مقاله را مورد بررسی قرار داد و در سال ۱۹۲۱ میلادی در «مجله‌ی انجمن خاورشناسی آلمان» منتشر کرد. سزگین نیز بعدها این مقاله را در جلد اول مجموعه‌ی آثار شوی به چاپ رساند.
دستاوردها و نوآوری‌های او؛
ابن هیثم اولین دانشمندی بود که مفهوم پرتو نور را به کار برد و نگاه فزیکی به آن داشت. او می‌گوید: «چون حقیقت بینایی مدت‌ها از دیدگاه اهل نظر و محققان پنهان مانده و در آن اختلاف نظر وجود داشته و هیچ نظریه‌ی صحیحی ارائه نشده بود، من به اندازه‌ی توان خود به آن پرداختم و توجه و دقت زیادی به آن اختصاص دادم و برای فهم حقیقت آن تلاش و کوشش فراوانی کردم و ابتدا به مبادی و مقدمات آن خواهیم پرداخت». [دفاع، ۳۶]
ماهیت نور؛
ابن هیثم رساله‌ای درباره‌ی نور نوشت و نخستین آزمایش‌ها را درباره‌ی خواص نور انجام داد. او نخستین نورشناسی بود که نور را دارای وجود مادی می‌دانست و بر این باور بود که نور باید در زمان تحقق یابد، حتی اگر از دید پنهان باشد. ابن هیثم با نظریه‌ی گسیل نور از چشم به اجسام مخالف بود و معتقد بر این بود که نور از شیء مرئی به سوی چشم می‌تابد و عدسی چشم نور را دریافت می‌کند. [دفاع، ۳۷]
ـ به نسبت زاویه تابش و زاویه انکسار پی برد (برخی از مورخان این علم بر این باورند که قانون اِسنل در واقع نشات گرفته از تحقیقات ابن سهل و ابن هیثم می باشد).
ـ اصول تاریکخانه یا اتاقک تاریک را شرح داد و ذره بین را ساخت.
ـ قوانین شکست نور را کشف کرد.
ـ در مورد قسمت‌های مختلف چشم بحث کرد.
ـ ذره بین را ساخت و اصول تاریکخانه را شرح داد که منجر به ساخت دوربین عکاسی گردید.
By محمد فاتح