مسئولیت‌پذیری و وظیفه‌شناسی در اسلام (بخش هشتم)

نویسنده: عبدالحمید نوروزی

مسئولیت نسبت به نیازمندان جامعه

بنی‌آدم اعضای یک دیگرند                           که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار                      دگر عضوها را نماند قرار

قرآن کریم نه‌تنها بر لزوم دست‌گیری از نیازمندان اصرار می‌ورزد، بلکه یکی از اعمالی را که موجب دوری از خدا و گرفتاری در چنگال مجازات الهی است، عدم تشویق دیگران به اطعام نیازمندان ذکر می‌کند. در آیۀ ۳۴ سورۀ الحاقه، عدم تشویق دیگران به اطعام نیازمندان هم‌ردیف عدم ایمان به خداوند بزرگ معرفی شده است. این مطلب اشاره به دو نکتۀ مهم دارد: اول، آنکه تنها اطعام مسکین کافی نیست، بلکه همگان وظیفه دارند یکدیگر را بر این کار خیر تشویق کنند تا این سنت در فضای جامعه گسترش یابد. دوم، آنکه نه‌تنها ثروت‌مندان جامعۀ اسلامی در قبال مستمندان مسئولیت سنگینی بر عهده‌دارند، بلکه افرادی که توانایی مالی ندارند و قادر به اطعام نیازمندان نیستند نیز نمی‌توانند نسبت به فقرا بی‌تفاوت باشند. بلکه باید دیگران را برای رسیدگی به محرومان و سیر کردن گرسنگان تشویق و تحریک نمایند.

متأسفانه، برخی افراد نه‌تنها احساس مسئولیتی نسبت به نیازمندان ندارند و به آنان یاری نمی‌رسانند، بلکه گاه با نگاه، گاه با زبان، و گاه با کردار و رفتار به‌تحقیر آنان می‌پردازند که این موجب خشم و غضب خداوند متعال خواهد گردید.

مسئولیت نسبت به نظام‌های سلطه‌گر و مستکبر

قرآن کریم در سورۀ نحل پس از بیان این مهم که برای هر امتی رسولی فرستادیم، محتوا و اساس دعوت تمام پیامبران را «توحید» و «مبارزه با طاغوت» معرفی می‌فرماید؛ چرا که اگر پایه‌های توحید محکم نشود و طاغوت‌ها از جوامع انسانی طرد نگردند، هیچ برنامۀ اصلاحی‌ای قابلیت پیاده کردن ندارد.

بر پایۀ چنین اصلی، هیچ مسلمانی اجازه ندارد در برابر ظلم و ستمِ ستم‌گران سکوت کند و یا با آنان همراه شود. بر همین اساس، تک‌تک مسلمانان وظیفه دارند که:

اول: بیگانگان ستم‌گر را هرگز به‌عنوان دوست، حامی و یار و یاور نپذیرند و فریب سخنان فریبنده و اظهار مهرورزی‌های به‌ظاهر صمیمانۀ آن‌ها را نخورند؛ زیرا آسیب‌های سنگینی که در طول تاریخ بر افراد باایمان وارد شده، در بسیاری از موارد از این رهگذر بوده است. قرآن کریم می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لاتَتَّخِذُوا الْکافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنینَ أَتُریدُونَ أَنْ تَجْعَلُوا لِلَّهِ عَلَیْکُمْ سُلْطاناً مُبیناً»؛ «ای کسانی‌که ایمان آورده‏اید، کافران را دوست نگیرید به‌جای مؤمنان، آیا (کفار را دوست گرفته) می‌خواهید در پیشگاه الله دلیلی واضح علیه خود قرار دهید؟»

خداوند متعال در آیۀ ۱۳۹ سورۀ نساء، به همۀ مسلمانان هشدار می‌دهد که عزت خود را در همۀ شئون زندگی اعم از شئون اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و مانند آن، در دوستی با دشمنان اسلام نجویند، بلکه تکیه‌گاه خود را ذات پاک خداوندی قرار دهند که سرچشمۀ همۀ عزت‌هاست؛ چرا که غیر خدا از دشمنان اسلام عزتی ندارند که به کسی ببخشند؛ زیرا هر روز که منافع آن‌ها اقتضا کند، بی‌درنگ صمیمی‌ترین متحدان خود را رها کرده و به سراغ کار خویش می‌روند که گویی هرگز با هم آشنایی نداشتند، چنانکه تاریخ معاصر شاهد بسیار گویای این واقعیت است.

دوم: خداوند در سورۀ آل‌عمران یکی از مهم‌ترین وظایف مسلمانان را رازداری در مقابل دشمنان برشمرده و به مؤمنان هشدار داده است تا دشمنان و بیگانگان را مَحرم اسرار خویش قرار ندهند؛ اما متأسفانه برخیها از این هشدار غفلت ورزیده‌اند و در نتیجه گرفتار نابسامانی‌های فراوانی شده‌اند. هم‌اکنون در اطراف مسلمانان، دشمنانی هستند که ادعای دوستی کرده و به‌ظاهر از مسلمانان طرفداری می‌کنند؛ ولی با کارهایی که از خود نشان می‌دهند، دروغ آنان آشکار می‌شود.

سوم: آمادگی برای دفاع در برابر ظالمان و ستم‌گران از جملۀ مهم‌ترین وظایف مسلمانان در برابر زورگویان و حکومت‌های ستم‌گر است. الله متعال می‌فرماید: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ…» «هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آن‌ها [دشمنان‏]، آماده سازید! و (هم‌چنین) اسب‌های ورزیده (برای میدان نبرد) تا به‌وسیلۀ آن، دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید.»

چهارم: در تعالیم اسلامی هر نوع ارتباطی که به نقشه‌های ستم‌گران کمک کند و آنان را به اهداف شوم‌شان نزدیک کند، سرزنش شده است. قرآن کریم در سورۀ نساء آیۀ ۶۰ مسلمانانی را که برای داوری به نزد حکام می‏رفتند، ملامت می‏کند و به این مهم اشاره می‌کند که پیامد مراجعه و پناه به طاغوت، سقوط به درّۀ هولناک است.

پنجم: قرآن کریم با مخاطب قرار دادن همۀ مسلمانان، عدم تکیه بر ستم‌گران را وظیفۀ همگانی معرفی می‌فرماید: «وَ لا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُون»؛ «و بر ظالمان تکیه ننمایید که موجب می‏شود آتش شما را فرا گیرد و در آن حال، هیچ ولی و سرپرستی جز خدا نخواهید داشت و یاری نمی‌شوید.»

بدیهی است که تکیه بر ظالم، مفاسد و نابسامانی‌های فراوانی به دنبال دارد و به‌جز ضعف و ناتوانی جامعۀ اسلامی، از دست دادن استقلال و خودکفایی و تبدیل شدن به یک عضو وابسته و ناتوان، سودی نخواهد داشت. هم‌چنین، تکیه بر ظالمان باعث تقویت آن‌ها می‌شود و این تقویت، مایۀ گسترش دامنۀ ظلم و فساد و تباهی جوامع است.

لازم به ذکر است که روابط تجاری یا علمی با جوامع غیرمسلمان، بر اساس حفظ منافع مسلمین و استقلال و ثبات جوامع اسلامی، نه داخل در مفهوم تکیه به ظالمین است و نه چیزی است که از نظر اسلام ممنوع باشد. در عصر پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} و عصرهای بعدی نیز همواره چنین ارتباطاتی وجود داشته است.

بخش قبلی | بخش بعدی