نویسنده: شکران احمدی
خداوند متعال دین اسلام را بهترین و کامل‌ترین دین قرارا داده و آن را به عنوان روش و شیوه زندگانی برای بندگانش برگزیده است. به تمامی ضروریات انسان در آن پرداخته است؛ موضوعی نیست مگر اینکه حکم آن را در دین اسلام تبیین فرموده و به راه‌هایی روشن و راستین رهنمون ساخته است. به کردار نیک فرمان داده و بر برپاداشتن و آبادکردن آنچه به آنان دستور داده و یا واگذارده است یاری‌شان می‌دهد. در همین راستا شریعتی فرستاده است که در میان زندگانی دنیا و آخرت، تعادل برقرار نموده و به‌طور هم‌زمان به نیازهای روح و کالبد بشر می‌پردازد.
مشروعیت عید نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ چرا که دین حنیف اسلام احکام ویژۀ آن را بیان داشته و رفتار فرد مسلمان را در این مناسبت نیز با دین و آیین خداوندی هم‌سو نموده است و دستور داده است که بر هـر فـرد مسـلمان لازم است اسـت در این روز ابراز شادی کند و بـا دستِ پـُر شـادی، سـرور، خوشحالی و مهربانی خود را با سایر مسلمانان قسمت کند: «حضرت انس بن مالک رضی‌الله‌عنه می‌فرماید: هنگامی که حضرت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم به مدینه تشریف آوردند، اهل مدینه برای خود دو روز داشتند که (هر سال) در آن دو روز خوشی و سرگرمی می‌کردند. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم از آنان پرسیدند: «این دو روز چه روزهایی است؟» گفتند: ما از دوران جاهلیت در این دو روز، بازی و سرگرمی می‌کردیم. فرمودند: «إن الله قد أبدلکم بهما خیرًا منهما: یومَ الأضحی و یومَ الفطر» [سنن أبي داود:(1/295)] ترجمه: «البته الله متعال برای شما در عوض این دو روز، دو روز دیگر که بهتراند قرار داده است: روز عید اضحی، و روز عید فطر».
عید جشن طاعت، اطاعت، عبـادت، ریاضـت و مغفرت بخشایش گناهان اسـت. روز چیـدن محصـول و گرفتن جایرۀ یک‌ماه روزه‌داری و عبادت‌گزاری است، چنانچه در حدیثی آمده است:
«فإذا كانت ليلة الفطر سميت تلك الليلة ليلة الجائزة، فإذا كانت غداة الفطر يبعث الله الملائكة في كل بلاد فيهبطون إلى الأرض، فيقومون على أفواه السكك فينادون بصوت يسمع من خلق الله عزوجل إلا الجن و الإنس؛ فيقولون: يا أمة محمد: اخرجوا إلى رب كريم یعطي الجزيل و يعفو عن الذنب العظيم، فإذا برزوا لمصلاهم، يقول الله عزوجل للملائكة: ما جزاء الأجير إذا عمل عمله؟ قال: فتقول الملائكة: إلهنا و سيدنا، جزاؤه أن توفيه أجره. قال: فيقول: فإني أشهدكم یا ملائكتي، أني قد جعلت ثوابهم من صيامهم شهر رمضان و قيامه، رضائي و مغفرتي و يقول: يا عبادي سلوني فوعزتي و جلالي لا تسألوني اليوم شيئا في جمعكم لآخرتكم إلا أعطيتكم و لا لدنياكم إلا نظرت لكم، فوعزتي لأسترن عليكم عثراتكم ما راقبتموني، و عزتي لا أخزيكم و لا أفضحكم بين يدي أصحاب الحدود، انصرفوا مغفورا لكم قد أرضيتموني و رضيت عنكم. فتفرح الملائكة و يستبشرون بما يعطي الله عزوجل هذه الأمة إذا افطروا من شهر رمضان.» [شعب الإيمان للبيهقي (3/ 335)] ترجمه: «شب عیدفطر را شب جایزه نامیده می‌شود؛ وقتی صبح روز عیدفطر فرا می‌رسد، الله متعال ملایک را به سوی زمین می‌فرستد، آنان بر زمین فرود می‌آیند و بر سر هر کوچه و خیابان‌ها می‌ایستند و با صدایی که تمامی مخلوقات الله به‌جز جن و انسان، می‌شنوند، ندا می‌زنند: و می‌گویند: ای امت محمد صلی‌الله‌علیه‌وسلم بشتابید به سوی پروردگاری که فراوان عطا می‌کند و گناهان بزرگ را می‌بخشد. هنگامی که به عیدگاه بیرون می‌آیند، الله متعال به ملایکه می‌گوید: پاداش کسی که کارش را تمام کرده باشد چیست؟ ملایک عرض می‌کنند: پاداشش این است که مزدش به طور کامل داده شود. الله عزوجل می‌فرماید: شما شاهد باشید که من ثواب و مزد آنان را از روزه و قیام رمضان، رضایت و مغفرتم قرار دادم. سپس می‌فرماید: ای بندگانم، از من بخواهید. قسم به عزت و جلالم امروز هرچه از من در رابطه به آخرت‌تان بخواهید عطا می‌کنم و هرچه در رابطه به دنیا بخواهید در مورد آن به حال شما می‌نگرم. تا زمانی که مرا مراقب اعمال خود دانستید، [عیوب و گناهان] شما را می‌پوشانم و شما را در جلوی گنهکاران خوار و ذلیل نمی‌گردانم. برگردید در حالی که بخشیده شده‌اید، شما مرا راضی نمودید و من هم راضی شدم. ملایکه‌ها خوشحال می‌شوند و به آنچه که الله متعال به این امت در عوض روزه رمضان عطا نموده است، بشارت می‌دهند».
روز خوش‌حال‌شدن به اجراکردن یکی از فرایض الهی و روز توفیق یافتن به محقق ساختن یکی از فرامین خداوندی است. ایـن روز را خداونـد بـه عنـوان روز سـرور و شادی برای انسان مسلمان قرار داده است. به همین منظور گرفتن روزه در روز عید، ناجایز قرار داده است. چنانچه امام بخاری رحمه‌الله از حضرت عمر رضی‌الله‌عنه روایت نموده است که ایشان قبل از خطبه [روز عید] نماز گزارد و آنگاه در خطبه‌اش چنین فرمود: «یا أیها الناس إن رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم قد نهاكم عن صیام هذین العیدین، أما أحدهما فیوم فطركم من صیامكم، وأما الآخر فیوم تأكلون نُسُكَكَم» [صحيح البخاري: (3/ 42)] ترجمه: “ای مردم بدانید که رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم از روزه گرفتن در این دو عید نهی فرمودند، اما اولی که روز شکستن روزۀتان است و دیگری روزی است که در آن قربانی‌های‌تان را می‌خورید”. حضرت ابوسعید خدری رضی‌الله‌عنه روایت کرده‌اند که: «رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم از روزه گرفتن دو روز نهی کردند: روز عید فطر و روز عید قربانی». [صحیح مسلم (3/ 153)].
برخی از آداب روز عید:
-
تکبیر تشریق گفتن از غروب آفتاب آخرین روز رمضان تا شروع در نماز عید فطر. صحابۀکرام رضی‌الله‌عنهم و تابعین و سایر مسلمانان تا امروز این شعیرۀ بزرگ را برپا داشته و به آن اهتمام نموده‌اند. تکبیرات تشریق این است: «الله اکبر الله اکبر، لا إله إلا الله، الله اکبر الله اکبر، ولله الحمد»
مردان آواز خود را با آن بلند می‌کنند، اما زنان آواز خود را نزد نامحرمان بلند نکنند. و این تکبیرات را همیشه در خانه ها و بازارها و مساجد و غیره تکرار می‌کنند. و در عید اضحی از اول ماه ذوالحجه شروع نموده و تا عصر آخرین ایام تشریق (روز سیزدهم) ادامه می دهند.
-
غسل کردن در روز عید و خود را پاک و ستره کردن و لباس‌های پاک و زیبا پوشیدن و عطر و خوشبویی استعال نمودن.
این روز، روز تجمع مردم است، مناسب آن است که انسان مسلمان به هیئت خوب و لباس شایسته با برادران خود ملاقات کند. حضرت عبدالله‌بن عمر رضی‌الله‌عنهما در روز عید قبل از بیرون شدن برای نماز عید، غسل می‌کردند. [الموطأ: 428] و بهترین لباس‌های خود را بر تن می‌نمودند [سنن بیهقی:3/ 281). و از جابر رضی‌الله‌عنه روایت است که: پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم لباسی داشت که آن را خاص در روزهای عید و روز جمعه می‌پوشیدند. [صحیح ابن خزیمه: 1765].
-
پیش از بیرون‌شدن به نماز عید فطر، سنت است که چندتا خرما میل نماید، و آن را تاق بخورد؛ یعنی سه یا پنج و یا هفت‌تا خرما بخورد و اگر خرما نبود با هرچه میسر بود افطار کند. [بخارى: 953]. اما در عید اضحی، سنت آن است که تا قربانی خود را نکشته چیزی نخورد، و افطار خود را با گوشت قربانی‌اش بکند، اگر قربانی نداشت لازم نیست.
-
شرکت کردن در نماز عید: همۀ مسلمانان باید در نماز عید شرکت کنند، و در این محفل بزرگ حضور داشته باشند، زنان نیز با مراعات ستر و عفت در نماز عید شرکت کرده می‌توانند، حتا زنانی که عذر شرعی (عادت ماهانه) دارند حاضر شوند؛ ولی در بیرون مصلا بنشینند: ام عطیه رضی‌الله‌عنها روایت کرده است: «أَمَرَنا رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم أن نخرجهن في الفطر والأضحى، العواتق وذوات الخُدُور، فأما الحُیضُ فیعتزلن الصلاة، ویشهدن الخیر ودعوة المسلمین» [صحيح مسلم: (3/ 22] “پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم به ما امر فرمودند که در روزهای عید فطر و قربان، زنان دوشیزه و خانه‌دار ما بیرون آییم. ولی آنانکه در حالت حیض بودند از نماز دوری نموده و در اکرام و دعوت مسلمانان شرکت می‌جستند.”
علمای کرام در مورد حکم نماز عید اختلاف نمودند، بعضی آنرا واجب عینی گفته است و بعضی واجب کفایی و بعضی سنت مؤکده. پس هرگز لایق نیست که بندۀ مسلمان در مورد آن بی‌اهتمامی کند.
-
سنت است که به عیدگاه پیاده برود و از یک راه رفته و از راه دیگری باز گردد؛ چون رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم همین طور می‌کردند. [بخاری: 986]. علمای کرام در بیان حکمت از این کار چند قول یاد کردند:
الف. تا هردو راه برای او روز قیامت گواهی دهد، چون در روز قیامت زمین آنچه را که بر او انجام گرفته است از کارهای نیک و بد شهادت می‌دهد، الله تعالی فرموده است: «یومئذ تحدث أخبارها». تا شعائر دین اسلام را در هردو راه اظهار و نمایان کند.
ب. تا ذکر الله – جل جلاله – را در هر دو راه آشکار بسازد و مردم را به آن یادآور سازد.
ج. تا منافقان و دشمنان دین را خشمگین ساخته و قوت و شوکت اسلام را اظهار کند.
د. تا نیاز همۀ مردم را برآورده کند از قبیل: تعلیم جاهل، تنبیه غافل، کمک فقیر، دل‌آسایی مصیبت‌دیده، زیارت بیمار، و صلۀ رحم و غیره. و شکی نیست که همۀ این کارها مطلوب و پسندیده است. و اما فایدۀ پیاده رفتن این است که در مقابل هر گامی که می‌بردارد و هر گامی که برمی‌دارد یک حسنه داده و یک گناه از وی بخشیده می‌شود.
-
تهنیت و تبریک و شادباش گفتن یکدیگر به مناسبت عید سعید، با هر لفظ خوب و مناسبی باشد، مثل: «الله طاعات و عبادات‌تان را قبول فرماید، عیدتان مبارک، عیدتان بخیر، خداوند از ما و شما قبول کند، و بر ما و شما آن را پر خیر و برکت گرداند و عیدتان مبارک» و مانند این ها. و این کار در نزد صحابۀ کرام رضی‌الله‌عنهم و سلف امت هم مشهور و رواج بوده است.
تبریک گفتن و شادباش عید ایرادی ندارد، در حدیثی از ابوامامه باهلی رضی‌الله‌عنه آمده است که هنگام مراجعت از عید به همدیگر می‌گفتند: «تقبل الله منا ومنك» [مسند احمد: 3/45] (خداوند از ما و شما بپذیرد). جبیر بن نفیر رحمه‌الله که یکی از کبار تابعین بود، می‌گوید: “اصحاب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم وقتی که در روز عید با یکدیگر ملاقات می‌کردند، برخی بر دیگری می‌گفتند: «تقبّل الله منا ومنك». [فتح الباری: 2/ 446] و ابن حجر رحمه‌الله گفته است: إسناده حسن).
-
یکی از بهترین آداب عید این است که هر کسی بکوشد تا خوشی و سعادت و سرور را در دل‌های همگان داخل کند از طریق: کمک به فقیران و بی نوایان، دست مهربانی کشیدن بر سر یتیمان، هدیه برای دوستان و خردسالان، زیارت اقارب و خویشاوندان، و تبریک دادن عید برای همسایگان و امثال آن از کارهای نیک که باعث محبت و اخوت و تقویۀ روابط اجتماعی و وحدت و یک‌دستی می‌گردد؛ چون حکمت اساسی و هدف عالی این گونه مناسبات دینی همین امور است.
محرمات روز عید
انجام دادن کارهای زیر در روز عید درست نیست:
-
روزه گرفتن در روز عید حرام اسـت؛
-
برگزاری مراسم سوگواری به بهانۀ اینکه در جریان سـال کسـی از اقارب وی درگذشته است. البته اگر کسی یک روز یا دو روز پـیش از عید و یا در روز عید وفات کرده باشد از این قاعده مستثنی است؛
-
رفتن به قبرستان‌ها را الزامی دانستن در روز نخست عید؛
-
انجام اموری که شریعت آن‌هـا را بـه عنـوان حـرام و یـا نادرسـت شناسانده است؛
-
اسـراف و زیـاده‌روی وچشم‌وهم‌چشـمی در تـدارکات عیدانـه و وسایل خانه.
