پیش درآمد: زندگی انسان دو بُعد دارد: ۱.بعد دنیوی؛ ۲.بعد اخروی. تمام اعمالی‌که انسان در این دنیا انجام می‌دهد، نتایج و پیامدهایش را یا در همین دنیا می‌بیند و یا برای آخرت باقی می‌ماند. در مسئلۀ مرتکب گناه کبیره نیز همین دو حکم وجود دارد؛ حکمی که مربوط به دنیای آن فرد می‌شود و حکمی که مربوط به آخرت وی می‌شود. ما در مبحث قبلی حکم دنیوی او را با دلایل بیان کردیم و در این مبحث می‌خواهیم حکم اخروی‌اش را طبق آراء و نظریات گروه‌ها بیان داریم. مهم‌ترین مباحث این بخش از مقاله، شامل دیدگاه اهل سنت و جماعت و همچنان دیدگاه معتزله و دلایل آنان می‌باشد.
حکم مرتکب گناه کبیره در آخرت
دیدگاه‌ها دربارۀ حکم اخروی مرتکب گناه کبیره متنوع و متفاوت هستند و این مسئله یکی از مسائل مهمی است که افکار اسلامی را درگیر خود ساخته است و برای این‌که بدانیم این مسئله نزد گروه‌ها و مذاهب چه حکمی دارد: آیا مرتکب گناه کبیره برای همیشه در جهنم است و یا وارد بهشت می‌شود، به بررسی و تحقیق آن می‌پردازیم. برای این‌که مسئله بیشتر روشن شود و جایگاه آن واضح‌تر بیان گردد، در این بخش سعی می‌کنیم دیدگاه گروههای دیگر غیر از معتزله را نیز بیان کنیم:
دیدگاه فرقه‌ی مرجئه
با بررسی دیدگاه مرجئه دربارۀ این مسئله در می‌یابیم که آنان به سقوط عذاب و مجازات از مرتکب گناه کبیره یقین دارند؛ آمدی، این مطلب را در وقت ارائه‌ی دیدگاه آنان در مورد این مسئله چنین توضیح می‌دهد: «بعضی از مرجئه معتقد هستند که مؤمن بر لغزشش، مستحق هیچ نوع عذاب و مجازات اصلی نمی‌گردد چه این مجازات فوری باشد و یا با تأخیر، همان‌طوری که با شرک به خداوند متعال و انجام طاعت و عبادت، کسی مستحق ثواب و اجر نمی‌شود، پس با وجود ایمان و ارتکاب گناه و معصیت، مستحق عذاب و مجازات نمی‌شود. بعضی از مرجئه می‌گویند که بر لغزش‌هایش در آخرت مجازات نمی‌شود؛ بلکه او در دنیا با سرازیرشدن دردها، رنج‌ها، مصیبت‌ها و نقصان‌های مالی، جانی و از بین رفتن ثمرات، مجازات می‌شود.»
دیدگاه فرقه‌ی خوارج
خوارج در این مسئله بسیار تشدد به خرج داده و گناهکار را کافر و مستحق دایمی آتش دوزخ می‌دانند؛ زیرا هر گناه نزد آنان کبیره بوده و مرتکب آن برای همیشه در جهنم است و همانند کافران عذاب می‌بیند و این رأی و نظری است که علماء آن را از خوارج نقل می‌کنند. علامه بزدوی در این مورد می‌نویسد: «خوارج می‌گویند: مرتکب گناه صغیره و کبیره، وقتی از دنیا بدون توبه بروند، برای همیشه در جهنم باقی می‌مانند و همانند کفار عذاب می‌بینند؛ زیرا فرد با ارتکاب گناه چه صغیره باشد و یا کبیره کافر می‌شود.»
امام رازی رحمه‌الله می‌فرماید: «سایر گروههای خوارج با هم اتفاق دارند که بنده با ارتکاب گناه، کافر می‌شود و آنان حضرت عثمان و حضرت علی رضی‌الله‌عنهما را کافر می‌دانند.» البته این طبق دیدگاه و نظر آنان دربارۀ ایمان است، بر خلاف اباضیه از میان خوارج که مرتکب گناه کبیره را کافر نعمت می‌داند.
دیدگاه معتزله
با رجوع به مذهب معتزله در می‌یابیم که تمام گروههای معتزله – باشمول بصریان و کوفیان – بر وجوب مجازات و عذاب مرتکب گناه کبیره متفق هستند و این مجازات و عقوبت فقط با یکی از «دو امر» برداشته می‌شود: با توبه و یا با انجام دادن طاعتی که بیش از آن معصیت باشد؛ قاضی عبدالجبار در این باره می‌نویسد: «نمونه‌ی ندامت و پیشمانی در شاهد معذرت‌خواهی است. این سخن معلوم است که هرگاه یکی از ما به کسی دیگر بدی کند، سپس از او معذرت‌خواهی درستی انجام دهد، او با این کارش مذمتی را که مستحق آن شده بود از عهدۀ خود ساقط کرده است تا جایی‌که برای کسی‌که در حقش بدی شده نمی‌تواند بعد از آن او را مذمت کرده و به بدی یاد کند و در توبه همراه با عقاب و مجازات نیز حکم همین است. این حکم در ندامت و پیشمانی است.»
مسئلۀ دوم این است که طاعات و عبادات مرتکب گناه کبیره بر معصیت‌ها و گناهان او بیشتر باشند. قاضی عبدالجبار در این رابطه می‌نویسد: «طاعتی که بیشتر از معصیت و گناه باشد، در اسقاط عذاب و مجازات مستحق شده، تأثیرگذار است؛ زیرا حالت آن در این صورت همانند حالت کسی است که به دیگری بدی کند و سر قلمش را بشکند و بعد در مقابلش به او مال فراوان و هنگفتی عطا کند، پس در این‌صورت این فرد مستحق به‌خاطر این جرمی که مرتکب شده و در مقابلش عطای فراوانی که اهدا کرده، مذمت نمی‌شود، پس این مسئله‌ی ما نیز همین‌طور است، بناءً این دو صورت در برطرف شدن و اسقاط عقوبت و مجازات تأثیرگذار هستند؛ چنان‌که در ثواب نیز تأثیر دارند.»
By محمد فاتح