قرآن و مکارم اخلاق

نوشته: استاد صالح کامل

ترجمه: احمد شعیب غزنوی

در بیش از بیست و پنج موضع از آیات قرآن مجید، بحث مکارم اخلاق به میان آمده و به آن تشویق شده است.
اشاره: در این نوشتار تلاشی شده تا با ذکر این موارد، مرجعی برای علاقمندانِ به پژوهش قرآن گردآوری شود و قدمی برای باز گشت به نصّ آسمانی قرآن ـ که هیچ‏گونه باطلی به آن راهی ندارد ـ باشد.
سوره مبارکۀ «اسراء» شامل بیشترین آیاتی است که به مکارم اخلاق تشویق می ‏نماید. و نیز به همگانی کردن و عمل به مقتضای آن دعوت می‏‌دهد تا زندگی انسان‏ها بر محور وفا، امانت‏داری و تواضع، عدم اسراف و بخل و حسن تعمل با مردم و نیکی به پدر و مادر و صلۀ رَحِم با خویشاندان و اقارب، پایه‏ ریزی شود.
عاشقان و متمسّکان به امانت‏داری و وفای به عهد برای رسوخ بیشتر این خصلت‏ های پسندیده در عملکرد خویش، می‏ توانند به مفاهیم آیات سی و چهار تا  سی و هفت سورۀ مبارکۀ «اسراء» توجه و دقت نمایند، آنجا که می‏ فرماید:

«و به مال یتیم نزدیک نشوید، جز به روشی که آن بهتر است، تا آنکه به (حد بلوغ) و رشدش برسد، و به عهد (خویش) وفا کنید، بی‏گمان از عهد سؤال می‏ شود. و هنگامی که پیمانه می‏ کنید، پیمانه را کامل و تمام دهید، و با ترازوی درست وزن کنید، این برای شما بهتر و عاقبتش نیکوتر است و از آنچه به آن علم نداری، پیروی نکن، بدون شک گوش و چشم و دل، هر یک از این‏ها از آن باز خواست خواهند شد. و در روی زمین باتکبر راه مرو، بی‏گمان تو نمی‏ توانی زمین را بشکافی، و (هرگز) در بلندی )وقامت) به کوه‏ها نمی‏ رسی».{اسراء 34 ـ 37}

اگر فقط همین چهار آیه به‏ طور کامل و دقیق طبق مفاهیم و معانی آن‏ها در زندگی مسلمانان اجرا گردد، قطعاً اوضاع و احوال امّت اسلامی دگرگون شده و اصلاح می‏ گردد. این آیات متونی دقیق و کامل در مباحث روابط و تعلقات انسانی و اخلاقیِ مردم است. این آیات بیانگر مفاهیمی است مانند: ترحم، توجه و حفاظت مال یتیم؛ تأکید به مسئولیت ‏پذیری و وفای به عهد ـ چه عهد با مردم باشد یا عهد و میثاق با الله متعال ـ ؛ دعوت به کامل نمودن پیمانۀ ترازو؛ نهی از کنجکاوی و دنبال کردن مسائلی که نسبت به آن دانش و علم ندارد؛ پاسخگو بودن در مقابل باز خواستی که از گوش، چشم و دل صورت می‏ گیرد؛ نهی از تکبر و خود بزرگ‏ بینی؛ امر صریح به تواضع، حسن سلوک و حسن تقابل با مردم تا روابط عمومی انسان‏ها با مسالمت کامل رسوخ یافته و قوّت یابد.
در دو آیه دیگر این سوره، الله متعال به ادای حقوق خویشاوندان ـ نیکی و صله رَحِم ـ همکاری و تعاون با مساکین و مسافران امر نموده و صراحتاً از اسراف نهی کرده است و حتی اسراف‏ کار را مقارن و همطراز شیطان قرار داده و هر دو را برادر می‏ خواند، زیرا شیطان سخت‏ ترین نا سپاس و کفران‏گر نعمت‏ های الهی است و اسراف کننده نیز چنین است.

اگر برگزار کنندگان مهمانی‏ ها و مراسم ‏های عروسی به مفاهیم این آیات دقت کنند و محتوای این آیات را بدانند، هرگز سطل‏ های زباله از باقی ماندهای غذاهای مهمانی و محفلِ شان پُر نمی‏ شد و مبتلا به اسراف و زیاده روی در مصارف و غذاهای رنگارنگ نمی‏ شدند؛ اما حیف که این سخن الله متعال را فراموش کرده اند که می‏ فرماید: ]وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ] ؛ و بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید، بی‏گمان الله اسراف‏کاران را دوست نمی‏ دارد}. [اعراف31}

باز می‏ گردیم به آیۀ بیست و نه سوره مبارکۀ «اسراء» که راه میانه و توازن میان اسراف و بخل را بیان می ‏دارد، آنجا که می‏ فرماید:  [وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا] «و دستت را به گردن خودت نبند، و )ترک انفاق منما (و بیش از حد آن را مگشا، آنگاه سرزنش شدۀ درمانده بنشینی»». {اسراء: 29}

در سر سورۀ «نساء» در شش موضع از مکارم اخلاق بحث شده است. در سورۀ «حجرات» پنج موضع از مکارم اخلاق و قوانین آسمانی ای که الله متعال در این باره بر بندگانش نازل فرموده سخن گفته شده است.
هم چنین در سوره ‏های:  «آل عمران، شوری، مائده، بقره، توبه، حجر، انعام، مطففین، نحل، ممتحنه و حشر» نیز مباحثی از این قبیل ذکر گردیده است.

این مطالب را ابتدا خطاب به خود و در وحله بعدی به شما عزیزان نگاشته ‏ام و باز می‎گویم که کتاب الله و سنت رسول الله بزرگترین ارزش و معجزۀ زمان اند و بر ما لازم است که به آن الزام، مداومت و پایبندی نماییم و با ایمام و فخر کامل بدان تمسک جوییم.