فرقهٔ معتزله (بخش دوازدهم)

نویسنده: «ابو عائشه»

دیدگاه معتزله درباره‌ی فاسق

سخن معتزله درباره‌ی اصل «منزله بین منزلتین» بسیار به‌شکل ساده‌ای شروع شد، آنان بر مرتکب گناه کبیره چنین حکم می‌کند که او نه مؤمن است و نه هم کافر بلکه فاسق است، آنان فسق را منزله‌ی سوم بین منزله‌ی ایمان و کفر، منزله‌ی مستقل و جداگانه‌ای قرار می‌دهند و آن را بین ایمان و کفر شمرده‌اند؛ بنابراین مرتکب گناه کبیره از مؤمن پایان‌تر و از کافر بهتر است، او به مرتبه‌ی ایمان بالا نمی‌رود و به منزله‌ی کافر پایین نمی‌آید. این رأی و نظر آنان یک مسئله‌ی فقهی بیش نیست که دارای اهمیت آن‌چنانی نیست.

ابن المرتضی اجماع معتزله را در این باره نقل کرده چنین می‌نویسد: «اما آن‌چیزی معتزله بدان اجماع دارند… معتزله بر منزله بین منزلتین اجماع دارند و آن این‌که فاسق نه مؤمن نامیده می‌شود و نه هم کافر.»

علامه اسفرایینی می‌نویسد: «از موارد زشتی که معتزله بر آن اتفاق دارند این سخن آنان است: فاسق در حالت منزله بین منزلتین قرار دارد، نه او مؤمن است و نه هم کافر، اگر از این دنیا برود قبل از این‌که توبه کند، برای همیشه در جهنم ماندگار می‌شود و برای خداوند متعال جایز نیست او را مغفرت کند و یا بر او رحم نماید، اگر خداوند متعال بر او رحم کند و یا او را ببخشد از حکمت بیرون شده و با مغفرت شرک به او، از منزلت و جایگاه اله بودن می‌افتد، خود الله متعال می‌فرماید: «إن الله لا یغفر أن یشرک به و یغفر مادون ذلک لمن یشاء»؛ (به راستی خداوند [آن را] که به او شرک آورده شود، نمی‌بخشد و جز آن را برای هر کس که بخواهد، می‌بخشد.)

اما این سخن آنان را این قول الله متعال رد می‌کند؛ چنان‌که خداوند متعال می‌فرماید: «قل يا عبادي الذين أسرفوا على أنفسهم لا تقنطوا من رحمة الله إن الله يغفر الذنوب جميعا إنه هو الغفور الرحيم»؛ ([ ای پیامبر! از سوی خود] بگو: ای بندگانی که بر خود اسراف کرده‌اید، از رحمت خدا ناامید نشوید. به راستی خداوند همه‌ی گناهان را می‌بخشد. بی‌گمان اوست آمرزگار مهربان.) همچنان می‌فرماید: «إنه لا ییأس من روح الله إلا القوم الکافرون»؛ (چرا که جز گروه کافران از رحمت خدا ناامید نمی‌گردند.) «یعنی مرتکب گناه کبیره چون‌که در عقدش با مؤمن شباهت دارد، اما نه در عمل و با کافر در عمل شباهت دارد نه در عقدش، پس در وسط این دوتا است؛ بنابرهمین قضیه عذاب او کمتر از عذاب انسان کافر است.»

اگر بخواهیم مذهب معتزله را بررسی کنیم درمی‌یابیم که آنان به این قایل هستند و می‌گویند: « مرتکب گناه کبیره مطلقا نه مؤمن خوانده می‌شود و نه هم کافر، بلکه فاسق نامیده می‌شود و او در «منزله بین منزلتین»؛ یعنی بین ایمان و کفر قرار دارد.

صاحب کشاف درباره‌ی فاسق چنین می‌نویسد: «فاسق با ارتکاب گناه کبیره در شریعت از امر خداوند متعال خارج می‌شود و در بین «منزلتین»؛ یعنی بین منزله‌ی کفر و ایمان قرار دارد.» مقصد از این سخن، این است که مرتکب گناه کبیره، مستحق نام مؤمن و یا کافر نیست؛ بلکه باید برای او اسم جداگانه‌ای انتخاب شود که  آن هم «فاسق» است.

البته می‌توان گفت: چیزی که آنان را واداشته تا برای مرتکب گناه کبیره چنین اسمی انتخاب کنند، این است که آنان در قضیه‌ی فاسق متحیر و سرگردان شدند؛ چون او از یک جهت مؤمن نیست؛ زیرا نام مؤمن در واقع بر او انطباق ندارد؛ چون در برخی از امور، اعمال و کارهای غیر مؤمنان را انجام می‌دهد و هم‌چنان کاملا کافر نیست؛ زیرا در بعضی از امور، کارهای مسلمانان را انجام می‌دهد و همچنان برای جریان احکام اسلام بر او، پس او فاسق است.

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی