سیرت ابو حامد امام محمد غزالی رحمه‌الله «بخش هجدهم»

نویسنده: عبیدالله نیمروزی

سیرت ابو حامد امام محمد غزالی ^{رحمه‌الله}

بخش هجدهم

پذیرش هدایا و مقایسه با اصحاب و تابعین

در پاسخ به کسانی‌که پذیرش هدایای سلاطین را با استناد به رفتار اصحاب و تابعین توجیه می‌کنند، امام محمد غزالی ^{رحمه‌الله} به‌وضوح بیان می‌دارد که این قیاس نادرست است. او با مقایسۀ فرشتگان و آهنگران می‌فرماید: «این قیاس همانند مقایسه فرشتگان با آهنگران است!» چرا که علمای سلف، حتی در صورت پذیرش هدایا، هیچ‌گاه از اصول علمی و دینی خود عدول نکردند و درواقع، برای حفظ اصول خود، حتی در مواقعی که تحت فشار حکومت‌ها قرار می‌گرفتند، از دخالت در سیاست‌های حکومتی خودداری می‌کردند. درحالی‌که در دوران امام غزالی ^{رحمه‌الله}، پذیرش هدایا به معنای همراهی و حمایت از سیاست‌های ظالمانۀ حکام تلقی می‌شد.

حکم شرعی پذیرش هدایا و تحلیل آن

امام غزالی ^{رحمه‌الله} در نهایت، دو حالت مختلف را برای پذیرش هدایای حکام بررسی می‌کند:

۱. پذیرش هدایا از منابع حلال: درصورتی‌که فرد عالم یقین داشته باشد که هدیۀ دریافتی از منبع حلال به‌دست آمده است، از نظر فقهی جایز است که آن را بپذیرد. با این حال، امام غزالی ^{رحمه‌الله} تأکید می‌کند که حتی در این صورت نیز پذیرش این هدایا از نظر اخلاقی و اجتماعی مکروه است. چرا که این عمل ممکن است فرد را به وابستگی به حکومت و سیاست‌های آن دچار کند.

۲. پذیرش هدایا از منابع مشکوک یا حرام: اگر هدیه‌ای از منبع مشکوک یا حرام به‌دست آمده باشد، امام محمد غزالی ^{رحمه‌الله} آن را حرام می‌داند و تأکید می‌کند که چنین هدایایی باید به‌طور قطع از سوی علما رد شود.[1]

امام محمد غزالی ^{رحمه‌الله} در مباحث مختلف خود، به‌ویژه در مسائل اخلاقی و اجتماعی، به شدت از نزدیکی به سلاطین جابر و مستبدان زمان خود پرهیز می‌کند و این موضوع را به‌طور صریح در آثار خود بیان کرده است. در دیدگاه امام محمد غزالی ^{رحمه‌الله}، کناره‌گیری از حکام ظالم و بیزاری از افعال و مظالم آنان نه تنها اقدامی ضروری، بلکه واجب و موجب سلامت دینی و اجتماعی فرد است. وی تأکید می‌کند که انسان نباید با حکام مستبد و ظالم ارتباطی برقرار کند و حتی نباید در جستجوی روش‌های تقرب به آن‌ها باشد. به‌ویژه در شرایطی که حکام در برابر مردم ظلم و فساد گسترده‌ای را اعمال می‌کنند، این نوع کناره‌گیری به‌عنوان یک نوع جهاد اجتماعی و دینی ارزیابی می‌شود.

کناره‌گیری از سلاطین: اقدامی واجب و ضروری

امام محمد غزالی ^{رحمه‌الله} در جایی دیگر به وضوح بیان می‌کند که در شرایط حاکمیت سلاطین ظالم، تنها راه نجات و سلامت دینی انسان، کناره‌گیری کامل از آنان است. این کناره‌گیری نباید محدود به عدم ارتباط فیزیکی با حکام باشد، بلکه باید به‌طور کامل از افعال و مظالم آنان بیزاری جست. امام غزالی ^{رحمه‌الله} تأکید می‌کند که انسان نباید خواهان طول عمر حکام ظالم باشد و نه تنها نباید آنان را مدح و ستایش کند، بلکه باید در برابر فساد و ظلم آن‌ها با کلمات انتقادی و صریح واکنش نشان دهد. چنین رویه‌ای نه تنها به‌عنوان یک اقدام اخلاقی و دینی ضروری است، بلکه بر اساس آموزه‌های امام غزالی ^{رحمه‌الله}، برای حفظ کرامت انسانی و سلامت جامعه ضروری می‌باشد.

نارضایتی از حکومت‌های جابر و استبدادی

امام غزالی ^{رحمه‌الله} به‌ویژه در شرایطی که حکام و سلاطین به‌طور مطلق‌العنان در حکومت‌های خود تصرف کرده‌اند و ظلم و فساد را در جامعه گسترش داده‌اند، خواستار نارضایتی صریح از آنان است. در این دوران که زندگی بسیاری از افراد جامعه به شدت تحت تأثیر و مشروط به رضایت حکام قرار دارد، امام محمد غزالی ^{رحمه‌الله} به علما و مردم توصیه می‌کند که از پذیرش هدایا و عطایا از سوی این حکام خودداری کنند. وی می‌فرماید که این پذیرش، علامت صریح نارضایتی از حکومت و اظهار تنفر از آن‌هاست. امام محمد غزالی ^{رحمه‌الله} با توجه به تجربیات خود و مشاهدۀ ظلم‌های گسترده در دوران حکومتی سلاطین و وزرای جابر، بر این باور بود که تنها از این طریق می‌توان تأثیر منفی حکام را در زندگی و کارهای دینی کاهش داد و به جامعه‌ای سالم و آزاد از فساد دست یافت.

جهاد در برابر ظلم: نقد صریح حکومت‌ها

امام محمد غزالی ^{رحمه‌الله} در بسیاری از مواقع در ملأعام، در برابر حکام زمان خود سخن گفته و انتقادهای خود را به‌طور شفاف بیان کرده است. وی هرگز از بیان حقیقت در برابر سلطنت‌ها و حکام خودداری نکرده و به‌ویژه در حضور آنان، به نقد و بررسی وضعیت سیاسی و اجتماعی پرداخته است. یکی از مهم‌ترین نمونه‌های این نقد، برخورد امام غزالی ^{رحمه‌الله} با سلطان سنجر، پادشاه سلجوقی است. زمانی که امام غزالی ^{رحمه‌الله} با سلطان سنجر دیدار کرد، به‌طور صریح و بی‌پرده به وضعیت سخت مسلمانان و مشکلات اجتماعی آنان اشاره کرد و گفت: «متاسفم که گردن‌های مسلمانان از مصایب و مشقت‌ها دارد می‌شکند و گردن‌های اسبانت از بار طوق‌های زرین». این سخنان به‌طور واضح حاکی از انتقاد شدید امام غزالی ^{رحمه‌الله} از سیاست‌های حکومتی و ظلم‌هایی بود که تحت سلطنت سلطان سنجر بر مسلمانان وارد می‌شد.

پایبندی به اصول: نقد و اعتراض به نظام‌های ظالمانه

امام محمد غزالی ^{رحمه‌الله} به‌خوبی می‌دانست که برخورد با حکام ظالم تنها از طریق اعتراضات مستقیم و بدون ترس از تبعات آن می‌تواند نتیجه‌بخش باشد. وی معتقد بود که علمای دین و مردم مسلمان نباید تحت تأثیر تهدیدات و فشارهای حکومتی، از مواضع اصولی خود عدول کنند. امام غزالی ^{رحمه‌الله} از همین رو همواره در مواجهه با حکام، به‌ویژه سلاطین جابر، به‌طور آشکار از ظلم و فساد آنان انتقاد می‌کرد و سعی می‌کرد تا پیامدهای منفی این نوع حکمرانی را برای جامعه روشن کند. در واقع، امام غزالی ^{رحمه‌الله} نه‌تنها در نوشته‌ها و تألیفات خود، بلکه در برخوردهای مستقیم خود با حکام نیز همواره از اصول دینی و اجتماعی خود دفاع می‌کرد و در برابر فساد و ظلم سکوت نمی‌کرد.

سیاست‌های مالیاتی و اعتراض به سیستم حکومتی

یکی از مواردی که امام محمد غزالی ^{رحمه‌الله} به‌شدت به آن اعتراض داشت، نظام مالیاتی سلطنت‌ها و درآمدهای حاکمان بود. وی معتقد بود که سیستم مالیاتی حکام بر اساس ظلم و ستم به مردم استوار است و این سیستم موجب فشار مضاعف بر مسلمانان می‌شود. امام محمد غزالی ^{رحمه‌الله} با اعتراض به این نظام مالیاتی و درآمدهای حاصل از آن، از علما و مردم خواست که در برابر چنین ظلم‌هایی مقاومت کنند و هرگونه همکاری با حکام در این زمینه را رد کنند.

در نهایت، امام محمد غزالی ^{رحمه‌الله} با نقد صریح سیاست‌های حکومتی و پذیرش هیچ‌گونه همکاری با حکام ظالم، بر لزوم مقاومت در برابر ظلم و فساد تأکید می‌کند و این عمل را نه تنها یک وظیفۀ دینی، بلکه یک جهاد اجتماعی و اخلاقی می‌داند که در هر زمان و هر شرایطی باید به آن پایبند بود.[2]

در دوران سلطنت سلجوقیان، که فساد و ظلم در بسیاری از نقاط کشور گسترده بود، امام غزالی ^{رحمه‌الله} با درک عمیق از وضعیت اجتماعی و سیاسی زمان خود، به نقد و اصلاحات حکومتی پرداخته و همواره در تلاش بود تا حکام و وزرای آن‌ها را از فساد و ظلم آگاه کند. امام محمد غزالی ^{رحمه‌الله} نه‌تنها در نوشته‌های خود به نقد حکام پرداخته، بلکه در برخوردهای شخصی و مستقیم با حکام وقت نیز شجاعت به خرج داده و اصلاحات اساسی را پیشنهاد می‌کرد. در این بخش از تاریخ، امام غزالی ^{رحمه‌الله} در نقش یک مصلح اجتماعی و سیاسی، تأثیر فراوانی بر تفکر دینی و اجتماعی زمان خود گذاشت و توانست بسیاری از ظلم‌ها و فسادها را محکوم کند.

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی

[1] . امام محمد غزالی، احیاء علوم الدین، جلد ۲، صفحه ۱۲۳.

[2] . رجال الفکر و الدعوة ج۱ به نقل از مکتوبات امام غزالی رحمه‌الله.