فتوا دادن بدون علم، یکی از چالش‌های خطرناک و رایج در برخی از جوامع اسلامی و به‌ویژه افغانستان گشته است که علاوه بر به خطر انداختن اعتقادات مردم، می‌تواند بنیان‌های اخلاقی و اجتماعی جامعه را نیز تضعیف کند. در این مقاله به بررسی ابعاد مختلف این مشکل فلاکت‌بار پرداخته‌ایم و نشان داده‌ایم که چگونه این رفتار، به دلیل عدم رعایت اصول علمی و شرعی، تبعات ناگواری به همراه دارد. نتیجه‌گیری این نوشتار در چند محور زیر قابل ارائه است:
۱. ضرورت علم و اهلیت در فتوا
یک مفتی باید دانش کافی از علوم قرآن، حدیث، فقه و اصول داشته باشد و شرایط شرعی و اخلاقی را دارا باشد. این امر نه تنها موجب اعتبار فتوا می‌شود، بلکه از سردرگمی و گمراهی مردم جلوگیری می‌کند. عدم آگاهی از علوم فتوا، باعث انحراف در تفسیر شریعت و اعمال نادرست احکام الهی می‌شود.
۲. فتوا بدون علم در قرآن
قرآن کریم به صراحت از سخن گفتن بدون علم و بر زبان آوردن چیزی که به آن یقین نداریم نهی کرده است. آیاتی چون «وَلا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ» (اسراء: ۳۶) و «وَإِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً» (یونس: ۳۶) نشان‌دهنده جایگاه خطرناک گمان‌پردازی و فتواهای غیرعلمی در آموزه‌های دینی است.
۳. روایت‌های حدیثی در محکومیت فتوا بدون علم
سخنان و احادیث پیامبر (صلی‌الله علیه وسلم) نیز تأکید ویژه‌ای بر ضرورت اجتناب از فتوا دادن بدون علم دارد، چنان‌که آن حضرت صلی‌الله علیه وسلم فرمودند: «أجرَؤُکُم عَلَی الفُتیا أجرَؤُکُم عَلَی النّار» (رواه الدارمی). جسورترین شما در فتوا دادن، جسورترین شما در رویارویی با آتش دوزخ است. این بیان به خوبی نشان می‌دهد که چنین عملی می‌تواند به عذاب الهی منجر شود.
۴. نگاه سلف صالح به این مسئله
علمای سلف صالح فتوا دادن بدون علم را بزرگ‌ترین خیانت به دین و جامعه دانسته‌اند. آن‌ها از فتوا دادن بدون احاطه کامل علمی به شدت پرهیز می‌کردند و حتی در موارد شک، از صدور فتوا خودداری می‌کردند. این رویکرد نشان‌دهنده‌ی مسئولیت‌پذیری و تقوای عملی و علمی آنان است که می‌تواند الگوی مناسبی برای علمای امروز باشد.
۵. فتوا بدون علم و آسیب‌های اجتماعی
چنین فتواهایی باعث گمراهی عمومی و ایجاد بدعت‌های دینی می‌شود. همچنین، ممکن است منجر به اختلافات میان مسلمانان و ایجاد شبهات اعتقادی شود. بسیاری از نزاع‌های فکری و حتی خشونت‌ها در تاریخ اسلام ریشه در فتواهای بی‌پایه داشته است.
۶. راه‌کارهای جلوگیری از فتوا بدون علم
برای جلوگیری از این آسیب، تربیت و پرورش علمای متعهد و متخصص ضروری است. نهادهای علمی و دولتی باید بر آموزش صحیح و احراز صلاحیت افراد نظارت داشته باشند و مردم نیز از رجوع به افراد غیرمتخصص خودداری کنند. ایجاد بستر مناسب برای طرح سؤالات شرعی از علمای معتبر نیز ضروری است. جرئت نمودن و خجالت نکشیدن از گفتن کلمه‌ی «لا أدری/نمی‌دانم» از ضروریات یک عالم و مفتی می‌باشد.
۷. لزوم تقوای الهی در فتوا دادن
در نهایت، تقوا و خشیت الهی باید مبنای هر فتوایی باشد. علم بدون تقوا، نه تنها سودمند نیست، بلکه خطرناک نیز هست. مفتیان باید از الله بترسند و تنها در مواردی فتوا دهند که از درستی آن کاملاً مطمئن هستند.
این مقاله تلاش کرد با بررسی ابعاد مختلف فتوا بدون علم، تأثیرات منفی این عمل را آشکار کرده و ضرورت آموزش صحیح و تعهد دینی را یادآور شود. امید است که مسلمانان، با دقت و تقوا، از بروز این مشکل فلاکت‌بار جلوگیری کنند.
By محمد فاتح