آداب تجارت

آداب تجارت

پیامبر گرامی اسلام صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم دنیا را «حلوه خضره» نامیده‌اند.(مسلم:۲۷۴۲)؛ یعنی دنیا در دل انسان شیرین و در مقابل چشمان او سبز و خرم می‌نماید. علاقۀ شدید به آن و غرق شدن در وادی آن بر دیده و اندیشۀ انسان حجاب می‌افکند و عقل را از دقت باز می‌دارد؛ بی‌غمی، رفاه‌زدگی و عافیت‌طلبی، او را نسبت به دردهای اجتماع بی‌احساس می‌کند؛ لذا بر تاجر مسلمان لازم است به‌خاطر غرق نشدن در دنیاطلبی و فریفته نشدن در مقابل زرق‌وبرق آن به آداب زیر آراسته گردد:

نیت خوب 

دارومدار اعمال به نیت بستگی دارد. داود طایی گفته است: انواع خوبی‌ها را دیده‌ام، اما نیتِ خوب همۀ خوبی‌ها را در خود جمع کرده است. از اهداف و نیت‌های خوبی که تاجر مسلمان می‌تواند در تجارتش داشته باشد: 1ـ نیازمند و محتاج دیگران نشود؛ 2ـ نفقه و امکانات رفاهی خانواده‌اش را تهیه کند؛ 3ـ مدیون دیگران نشود؛ 4ـ در تجارت خود نیت دعوت الی‌الله را داشته باشد و از هر فرصتی برای امر به معروف و نهی از منکر استفاده کند.

راستگویی و امانت‌داری

امانت‌داری و راستگویی در واقع سرمایۀ اصلی تاجر مسلمان است. تاجر مسلمان کاملاً می‌داند که خداوند «علیم» است، بر کارهایش علم و آگاهی دارد و مراقب اوست؛ با این باور و ذهنیت از او در آشکارا و پنهان می‌ترسد.

پیامبر گرامی اسلام تاجران امانت‌دار و راستگو را چنین وصف کرده است: «التاجر الأمین الصدوق المسلم مع النبیین و الشهداء یوم القیامة؛ تاجرِ مسلمانِ امانت‌دار و راستگو در روز قیامت با پیامبران و صدیقین و شهدا حشر می‌شود.» (ترمذی:۱۲۰۹٫ مستدرک حاکم: ۲/ ۶)

از انس رضی‌الله‌عنه روایت شده که پیامبر اکرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم فرموده است: «لا إیمان لمن لا أمانة له و لا دین لمن لا عهد له؛ کسی که امانت‌دار نیست ایمان ندارد و کسی که عهد و پیمان ندارد دین ندارد.» (السنن‌الکبری: ۹/ ۳۸۷:۱۸۸۵۱)

گفته شده که امانت‌داری و ادای امانت پشتوانۀ بقای انسان‌ها، پایه و اساس حکومت‌ها، گسترش‌دهندۀ سایۀ آرامش و آسایش، بالابرندۀ عزّت و اقتدار و روح و جسم عدالت است.

کثرت ذکر و یاد الله تعالی

در روزگار کنونی که ارزش‌های مادی محور و معیار اهداف و اغراض قرار گرفته و آرزوهای دست‌نیافتنی و تلاش‌های خسته‌کننده برای تحصیل جاه و مال بر اضطراب دل‌ها افزوده است، آرامش و اطمینان دل‌ها کیمیایی نایاب است که فقط با یاد خدا میسر می‌شود: «أَلَا بِذِکْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛ آگاه باش که دل‌ها با یاد خدا آرامش می‌یابد.(رعد:۲۸)

انتخاب تجارت به انگیزۀ تعاون اجتماعی

اسلام با این‌که مالکیت فردی را محترم می‌شمارد، اما برای آن حدود و قیودی وضع کرده است تا انسان به یک موجود اقتصادی فاقد رحم و عاطفه تبدیل نگردد و علیه دیگران بر زور و نیروی غالب خویش اتکا نکند. بدین‌جهت اسلام می‌خواهد امور اقتصادی و تجاری همانند سایر شئونات اجتماعی، بر اساس تعاون و احساس مسئولیت نسبت به دیگران انجام پذیرد.

پرهیز از تبلیغات دروغین

تاجر مسلمان باید از تعریف و تمجید اغراق‌آمیز کالاهای تجاری‌اش خودداری کند و اوصافی را که کالاهایش فاقد آنهاست، تبلیغ نکند؛ این امر خود بیانگر صداقت و راستی تاجر مسلمان است.

رفتار خوب با بدهکاران

اخلاق در معامله بسیار مهم است. پیامبر اسلام در حدیثی ارشاد می‌فرماید: «أحبّ الله عبداً سمحاً إن باع، سمحاً إن ابتاع، سمحاً إن قضی، سمحاً إن إقتضی؛ خداوند بندۀ آسان‌گیر، جوانمرد و باگذشت را دوست دارد که اگر بفروشد جوانمرد و با گذشت باشد و اگر خریداری نماید جوانمرد و با گذشت باشد و اگر به کسی وام دهد جوانمرد و باگذشت باشد و اگر مطالباتش را بخواهد نیز جوانمرد و باگذشت باشد.» (ترمذی:۱۳۱۹، مستدرک:۲/ ۵۶)

برخی از آدابی که مناسب است شخص طلب‌کار آنها را رعایت کند عبارتند از: 1ـ با نرمی و مدارا حق و مطالبات خود را بخواهد؛ 2ـ وقت و زمان مناسبی را برای گرفتن طلب خود انتخاب کند و لحظه‌های بیماری و مشکلات دشوار بدهکار مراعات حال او را بکند؛ 3ـ در مقابل مردم، بدهکار خود را تحت فشار قرار ندهد؛ 4ـ اگر تشخیص داد که بدهکار وضعیت مالی مناسبی برای پرداخت وام ندارد آن را به تأخیر بیندازد، چنانکه الله تعالی می‌فرماید: «وَإِنْ کَانَ ذُو عُسْرَهٍ فَنَظِرَهٌ إِلَى مَیسَرَهٍ»؛ اگر بدهکار تنگدست بود، پس مهلتی داده شود تا توانگر گردد. (بقره:۲۸۰)

قبول فسخ معامله

پیامبر اکرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم فرموده است: «من أقال مسلماً بیعته، أقاله الله عثرته یوم القیامة؛ کسی که فسخ معاملۀ برادر مسلمانش را بپذیرد، خداوند در روز قیامت از گناهان و لغزشات او می‌گذرد.» (بلوغ‌المرام:۸۲۵)

هنگامی‌که خریدار عذر موجهی جهت استرداد کالاها داشته باشد و بخواهد کالای خریداری‌شده را برگرداند، شایسته است که تاجر مسلمان بپذیرد و سزاوار نیست به چیزی رضایت دهد که موجب زیان و خسارت برادر مسلمانش باشد.

پرهیز از احتکار

تاجر مسلمان نباید به طمع بالا رفتن و گران‌شدن قیمت‌ها، کالاها و اجناس خویش را انباشته و ذخیره کند درحالی‌که مردم شدیداً به آنها نیاز دارند. پیامبر اکرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم در حدیثی می‌فرماید: «بئس العبد المحتکر، إن أرخص الله الأسعار حزن، وإن غلاها فرح؛ چه بسیار بد است انسان محتکر؛ کسی که اگر خداوند قیمت‌ها را ارزان کند غمگین می‌شود و اگر قیمت‌ها را گران نماید شادمان می‌گردد.» (المعجم الکبیر: ۱۵/۵: ۱۶۶۱۲)

خودداری از سوگند

تاجر مسلمان باید از سوگند خوردن زیاد پرهیز کند. خداوند از زیاد سوگند یاد کردن نهی فرموده است، حتی اگر فرد در سوگند خودش راست باشد. الله تعالی می‌فرماید: «وَلَا تَجْعَلُوا اللهَ عُرْضَهً لِأَیمَانِکُمْ»؛ خدا را دست‌مایه سوگندهای خویش قرار ندهید. (بقره:۲۲۴)

پیامبر اکرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم از سوگند خوردن زیاد در دادوستد منع فرموده و آن را نابودکنندۀ برکت معاملات خوانده است؛ «إیاکم و کثرة الحلف في البیع فإنّه ینفِّقُ ثُم یمحقُ؛ از سوگند زیاد در دادوستد بپرهیزید؛ زیرا سوگند در فروش کالا رونق می‌بخشد، اما سرانجام آن نابودی است. (مسلم: ۸/ ۳۱۶: ۳۰۱۵)

قناعت و دوری از حرص

حرص و آزمندی انسان را گرفتار جمع‌آوری مال و بهره‌جویی‌های مادی می‌‌کند و او را از فضایل اخلاقی و ارزش‌های عاطفی و همیاری به همنوعانش بازمی‌دارد و زمینه‌های تکبر، غرور و بهره‌کشی را در او فزونی می‌بخشد. این بیماری خطرناک تجار را بر آن می‌دارد که حتی از راه‌های نامشروع و غیرمجاز نیز به دنبال به‌دست آوردن سود زیاد باشند. رسول اکرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم دربارۀ این بیماری سیری‌ناپذیر فرموده است: «لو کان لإبن آدم وادیان من ذهب لابتغی ثالثاً؛ اگر برای فرزند آدم دو وادی از طلا باشد (نه‌تنها سیر نمی‌شود بلکه) وادی سوم را نیز طلب می‌کند.» (بخاری:۵۹۵۶) لذا بر تاجر مسلمان لازم است که قناعت پیشه کند و حرص جمع‌آوری مال او را از انصاف ‌دور نکند.

امر به معروف و نهی از منکر

تاجر مسلمان در خلال موقعیت اجتماعی و کثرت معاملات و برخوردهایی که با مردم دارد، این فرصت را بیش از دیگران در اختیار دارد تا به امر معروف و نهی از منکر بپردازد، و همانا این تجارت معنوی به‌مراتب برای تاجر مسلمان سودمندتر است.

نوشتن وصیت‌نامه

بر تاجر مسلمان لازم است مطالبات و بدهکاری‌های خود را بنویسد تا اگر به‌طور ناگهانی مرگ او فرا رسید، حقوق او و فرزندانش در نزد دیگران ضایع نشود و همچنین حقوق دیگران نزد او از بین نرود.

پیامبر گرامی اسلام فرموده است: «ما حق أمرءٍ مسلم، له شیءٌ یوصی فیه یبیت لیلتین إلا وصیته مکتوبة عنده؛ برای شخص مسلمان سزاوار نیست چیزی قابل وصیت‌کردن داشته باشد و شب بخوابد بدون این‌که وصیتش را نزد خود نوشته داشته باشد.» (موطأ امام مالک: ۲/ ۷۶۱، بخاری، باب الوصایا: ۵/ ۲۵۵)

توکل نیکو بر خداوند

توکل بر الله تعالی برترین مقام اهل توحید است. خداوند فرموده است: «وَمَنْ یتَوَکَّلْ عَلَى اللهِ فَهُوَ حَسْبُهُ؛ هر کس بر خدا توکل و اعتماد نماید خداوند او را کافی و بسنده است.» (طلاق: ۳)

توکل آن است که انسان با عزم و ارادۀ قوی به فراهم آوردن اسباب و لوازم موفقیت در کارها بپردازد و آن‌گاه برای رسیدن به نتایج بر الله توکل کند و امور خویش را به او بسپارد و ایمان داشته باشد که هرگاه حکمت و مشیت الله اقتضا کند اسباب را نتیجه‌بخش می‌گرداند.

نپوشیدن عیب کالا

تاجر مسلمان باید عیب و نقصی را که در کالای او موجود است نپوشاند، بلکه باید آنها را آشکار کند و به خریدار بگوید. روزی پیامبر اکرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم از کنار فروشنده‌ای که جو یا گندم می‌فروخت گذشت و کالای وی آن‌حضرت را به شگفت‌ انداخت، لذا توقف کرد و دست مبارکش را در آن فرو برد و در آن رطوبت و تری دید، فرمود: «ما هذا؟؛ این رطوبت چیست؟» آن مرد گفت: رطوبت باران به آنها رسیده است. رسول اکرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم فرمود: «فهلا جعلته فوق الطعام حتی یراه الناس؟ من غش فلیس منی؛ چرا غلۀ مرطوب را بالا قرار ندادی تا مردم آن را ببینند؟ هر کس خیانت کند از پیروان من نیست.» (مسلم۲/ ۱۰۹: ۱۴۷