هرگاه در جهان پدیده‌ای مهم و جنجال‌برانگیز مانند ناسیونالیسم به وجود آمده، مهم‌ترین سؤال این بوده است که پرچم‌داران، بانیان و مؤسسان این فکر و ایده چه کسانی هستند و هم‌چنین عواملی که در رشد فرایند آن پدیده مؤثر بوده‌اند، چه چیزهایی هستند. در این بخش از مقاله می‌خواهیم دلایل پیدایش ناسیونالیسم، عوامل تقویت‌کننده و هم‌چنین آغازگران این پدیده را بیشتر معرفی کنیم.
دلیل پیدایش نشنالیزم و انتشار آن در غرب چه بود؟
اساسی‌ترین دلیل برای ظهور ناسیونالیسم در میان غربی‌ها، که بعدها به کشورهای اسلامی نیز سرایت کرد، مخالفت با دین و مظاهر دینی بود. از سوی دیگر، می‌توان گفت که ناسیونالیسم و ملی‌گرایی در سرشت اروپایی‌ها بوده و در تار و پود آنان تنیده شده است؛ زیرا بسیاری از آنان با ملیت خود مباهات نموده و آن را سبب بالندگی و برتری بر دیگران می‌دانستند.
علامه سید ابوالحسن ندوی رحمه‌الله در کتاب ارزشمند خود «ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین» می‌نویسد: «میهن‌پرستی و ملی‌گرایی و توجه زیاد به مردم و موقعیت جغرافیایی، از ویژگی‌های سرشت اروپایی است که در مجرای روح اروپایی ساری و جاری شده و چون خون در رگ و پوستش جریان پیدا کرده است و سرشت دوم اروپا شده است.»
ملی‌گرایی جریانی غربی است که در قرن گذشته در اروپا، در سایۀ چالش‌های مختلف به وجود آمد. این جریان از طریق مراحل نهضت، دگرگونی، تمدن و استعمار، و هم‌چنین بیرون‌رفت از قیدوبند کلیسا، سلطۀ نفوذ اقطاع و غلبۀ مبدأ دولت و ظهور امت، شکل گرفت.
ملی‌گرایی، ملیت، نژادپرستی و تعلق به قوم، قبیله و نژاد موضوعاتی جدید و نوظهور نیستند، بلکه ریشه در پیدایش انسان دارند. اما به صورت یک ایدئولوژی مدون در حکومت، از زمان پیدایش عصر نوزایی و مطرح شدن تفکرات اومانیستی به منصۀ ظهور رسیدند. یکی از وجوه و دستاوردهای تفکرات اومانیستی، ملی‌گرایی است. این حرکت از اروپا آغاز شد و کم‌کم به افراط گرایید، به حربه‌ای برای تسخیر جهان تبدیل گردید و منجر به ظهور حکومت‌های نازیسم در آلمان و فاشیسم در ایتالیا شد. این سیر تفکر اومانیستی نه تنها در اروپا رشد پیدا کرد، بلکه استعمار انگلیس برای به دست آوردن منافع و مطامع خود، این اندیشه را در کشورهای جهان سوم، به ویژه جهان اسلام، ترویج نمود.
ظاهراً ملیت‌گرایی در اصل یک واکنش مردمی بوده است که به‌خصوص از قرن هیجدهم به بعد در مقابل جهان میهنی طبقات حاکم و آن‌چه را که فررو «بین‌الملل دربارها» نام نهاده، ظهور کرده است. در نتیجه، نشنالیزم با تمام فراز و فرود آن در کشورهای غربی پدیدآمده و از آنجا راهی سایر کشورها گردید.
By محمد فاتح