گردشگری به عنوان یکی از ارکان اساسی توسعه اقتصادی و فرهنگی جوامع، نقش بسزایی در حفظ و معرفی میراث تاریخی و فرهنگی دارد. یکی از جاذبه‌های برجسته در این زمینه، شهر تاریخی آی‌خانم است که با قدمت و زیبایی‌های منحصر به فرد خود، در قلب باستان‌شناسی و فرهنگ یونانی-باکتری قرار دارد. این مکان، با ویژگی‌های خاص خود همچون قرارگیری در تلاقی رودخانه‌های پنج و کوکچه، نه تنها نشان‌دهنده‌ی غنای فرهنگی گذشته است، بلکه به عنوان یک مقصد گردشگری جذاب، می‌تواند جذب گردشگران داخلی و خارجی را تسهیل کند. در این متن، به بررسی تاریخچه، جاذبه‌ها و اهمیت این شهر تاریخی خواهیم پرداخت که به وضوح نمایانگر شکوه و تمدن غنی آن است. آی‌خانم، با آثار و کاوش‌های انجام شده، نمایانگر مدنیت‌های باستانی و غنای فرهنگی است که همچنان نیازمند توجه و حفاظت است.
آی‌خانم
یکی از مهم‌ترین مکان‌ها و جاذبه‌های تاریخی، باستانی، فرهنگی و گردشگری، آی‌خانم است. این مکان تاریخی مهد مدنیت گریکو و باختر در محل تلاقی رودخانه‌های پنج و کوکچه قرار گرفته و یکی از اسکندریه‌های مهم یونانی معروف به اسکندریه اکسوس یا آمودریا که قسمت سرحد افغانستان و تاجیکستان را تشکیل می‌دهد، می‌باشد. این منطقه از مربوطات ولسوالی خواجه‌غار ولایت تخار است. حدود این شهر از طرف شمال به رودخانه پنج، از جانب جنوب به رودخانه کوکچه و زمین‌های زراعتی، از جانب شرق به دهکده آی‌خانم و زمین‌های زراعتی که توسط خندق از شهر جدا گردیده، و از جانب غرب به رودخانه آمو و کوچه محدود می‌گردد که یک زیبایی و طبیعت دیدنی را به وجود آورده است.
آی‌خانم واژه ترکیبی است که در زبان فارسی به معنای خانم بزرگ و یا بانوی محترم می‌باشد. آی‌خانم شهری است که توسط اسکندر کبیر و یا هم به واسطه سلوکوس اول در سده چهارم پیش از میلاد بنیان گذاشته شده است. در این شهر باستانی عناصر تمدن یونان و هلن و همچنین عنصر خاص یونانی و مردم محلی و بومی اولویت داشته است. جغرافیدان یونانی به نام بطلیموس از یک اسکندریه در کنار دریای آمو یاد کرده است. بنابر نوشته آقای فیضی، باستان‌شناس افغان، این شهر باستانی مانند دیگر شهرهای یونانی دارای جمنازیوم، مدرسه، ورزشی و نمایشی بوده است که بیانگر بزرگترین تمدن در دنیای باستان و نیز منبع هنر کوشانی و یونان باختری می‌باشد. آی‌خانم نخستین بار توسط پژوهشگر انگلیسی «ج وود» مورد توجه قرار گرفت و سپس «ج برتو»، باستان‌شناس فرانسوی، از این شهر بازدید نمود. هر دو دانشمند گمان نمی‌کردند که چنین شهر یونانی در این منطقه وجود داشته باشد، اما به صورت تصادفی این شهر یونانی شناسایی گردید. در زمان حکومت ظاهرشاه، شخصی به نام «شلومبرژه» بعد از تحقیق و مطالعه در سنگ تراش شده سر ستون کورنتی را شناسایی نمود و از طریق آن این شهر را پیدا کردند و بعد از مدت سه ماه در این مکان کاوش نمودند. در این شهر سکه‌های طلا، نقره و مسی از سه خانواده حکومتی یونانی کشف شده است.
این شهر باستانی روی ساحه وسیع مثلث‌شکل دو کیلومتر امتداد ساحل دریای پنج، در یک و نیم کیلومتری دریای کوکچه گسترده بوده که به صورت طبیعی در نقاط تلاقی دو دریا استحکام یافته است. قسمت مرکزی شهر شامل عمارات و امور دولی بوده و قسمت دومی آن محل سکونت و قسمت سوم آن را ارگ تشکیل می‌دهد که بر فراز تپه هموار به ارتفاع ۶۰ متر بنا یافته و دارای برج¬ها و باروهای مستحکم جهت دفاع از آن، ساخته شده است. این شهر بزرگ یونان-باختری متعلق به سده چهارم پیش از میلاد است و دارای سبک عالی معماری مخلوط از عناصر محلی و تزئینات یونانی می‌باشد. این جاذبه دیدنی و گردشگری دارای عمارات صحن‌دار با ستون‌های سنگی، تالارها، دیوارهای نقاشی‌شده و مجسمه‌های با سر شیر، غنی و با شکوه بوده است. «پول برنارد»، باستان‌شناس فرانسوی که چهارده سال در این شهر پژوهش کرده است، می‌گوید که این شهر بزرگ در گذشته مسیر شاهراه ابریشم قرار داشته و با داشتن برج‌های تدافعی مناسب باعث جلب گردشگران داخلی و خارجی شده است.
مدنیت آی‌خانم از نظر تاریخی، نظامی، هنری، فرهنگی، تجارتی و اخلاقی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد. به عنوان نمونه، نوشته‌ای که مظهر فکر و فلسفه مردم شهر آی‌خانم را نشان می‌دهد، در کتیبه صندوق مستطیل قبر یک نفر یونانی که ممکن است بنیان‌گذار این شهر بوده باشد، نقر و نصب شده است که مفهوم آن چنین است: «در طفولیت خوب تربیت بگیر، در جوانی خواهش‌های خود را اداره کن، در پخته‌سالی درست‌کار باش، در پیری ناصح خوب باش، و در روزهای بازپسین زندگانی بدان که چگونه بدون افسوس بمیری».
آثار زیادی از کاوش‌ها و مطالعات پژوهشگران از این منطقه کشف و به موزیم ملی انتقال داده شده است. از جمله این آثار می‌توان به گلدان‌های تزئینی سنگی، مجسمه‌ها، کتیبه‌های به خط یونانی، کوزه‌ها، بشقاب‌ها، کاسه‌ها، جعبه‌های سرپوش‌دار، لوحه‌های ساعت‌نمای آفتابی، مقبره‌ها و سرستون‌ها اشاره کرد. تا سال ۱۳۶۸، این منطقه به موزیم محلی تبدیل شده و توجه گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب می‌کرد و یکی از محلات تفریحی و گردشگری افغانستان نیز به شمار می‌رفت. متاسفانه، در حفریات غیر قانونی، میزی به اندازه یک متر به شکل مستطیل که در چهار گوشه آن چهار مجسمه طلایی قرار داشته، یافته شده و توسط زورمندان و قاچاقچیان به غارت برده شده است. این ضربه‌ای بزرگ به تاریخ کشور و این جاذبه‌های باستانی وارد کرده است. امید می‌رود که مسئولین حکومتی با حفظ و نگهداری این ارزش‌های مادی و فرهنگی-تاریخی توجه نموده و آن‌ها را ترمیم کنند تا این ارزش‌ها حفظ شده و باعث جلب گردشگران داخلی و خارجی و نیز مورد مطالعه باستان‌شناسان قرار بگیرد.
قابل ذکر است که حکومت افغانستان باید در راستای جمع‌آوری آثار به تاراج‌رفته آی‌خانم از کشورهای خارجی به کمک نهادهای ملی و بین‌المللی برنامه‌های را روی دست بگیرد.
شهر آی‌خانم که حدود بیست سال پایتخت امپراتوری یونان-باختری بوده است و در دوران یکی از پادشاهان یونان باختری ساحه امپراتوری آن تا حوزه هند شامل بوده است، این شهر پیش از میلاد ساخته شده بود و در آن هنگام نیز مورد تهاجم حملات قرار گرفته است. کاوش¬ها و پژوهش¬های باستان‌شناسی در این شهر از سال ۱۳۴۳ هـجری-خورشیدی شروع و تا سال ۱۳۵۷ هجری-خورشیدی ادامه یافت.
از مطالعه و مباحث این مقاله به این نتیجه می‌رسیم که شهر تاریخی آی‌خانم نه تنها به عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های باستانی افغانستان، بلکه به عنوان نمادی از تمدن‌های غنی و متنوع تاریخی شناخته می‌شود. این مکان با موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد خود در تلاقی رودهای پنج و کوکچه، ارزش‌های فرهنگی و تاریخی فراوانی را به نمایش می‌گذارد. کاوش‌های باستان‌شناسی و کشفیات انجام شده در این شهر، نشان‌دهنده وجود تمدن‌های باستانی و تبادلات فرهنگی میان یونان و جوامع محلی است.
با توجه به زیبایی‌های طبیعی و آثار تاریخی، آی‌خانم دارای پتانسیل بالایی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی است. این شهر می‌تواند به عنوان مقصدی جذاب برای علاقه‌مندان به تاریخ، فرهنگ و باستان‌شناسی شناخته شود. به همین دلیل، حفظ و نگهداری این آثار و ارتقاء زیرساخت‌های گردشگری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. علاوه بر این، همکاری با نهادهای بین‌المللی و برنامه‌ریزی برای احیای آثار به تاراج رفته می‌تواند به رونق گردشگری و بهبود وضعیت اقتصادی منطقه کمک کند. از این رو، توجه مسئولین و نهادهای دولتی به اهمیت فرهنگی و تاریخی آی‌خانم، گامی ضروری برای توسعه‌ی پایدار و حفاظت از میراث بشری است.
