شهر غلغله در بامیان افغانستان، یکی از جاذبه‌های گردشگری با اهمیت تاریخی و فرهنگی است که با بیش از ۲۰۰۰ سال قدمت، گنجینه‌ای از داستانها و رویدادهای تاریخی را در خود جای داده است. این شهر در دوره‌های مختلف تاریخ، به عنوان مرکز تمدن و فرهنگ ادیان و کیشهای گوناگون، در کانون توجه شرق و غرب قرار داشته و گواهی بر مقاومت و استقامت مردمش در برابر مهاجمان بوده است. با آثار و نشانههای باقیمانده از دوران‌های مختلف، غلغله نه تنها محلی برای پژوهش‌های تاریخی و فرهنگی است، بلکه می‌تواند به عنوان مقصدی جذاب برای گردشگران، فرهنگ‌دوستان و تاریخ‌پژوهان معرفی گردد. ثبت این مکان در فهرست آثار یونسکو در سال ۲۰۱۲، بیانگر اهمیت و ارزش آن در زمینه گردشگری جهانی است و ضرورت حفظ و ترمیم این میراث فرهنگی را دوچندان میکند. با توجه به تاریخ غنی و آثار برجای مانده، شهر غلغله به عنوان یک نماد زنده از تاریخ پرفراز و نشیب افغانستان، قابلیت تبدیل شدن به یک مقصد گردشگری برجسته را دارد.
شهر غلغله
یکی از مهمترین مکانها و جاذبه‌های گردشگری تاریخی و فرهنگی، شهر غلغله در بامیان افغانستان است که بیش از ۲۰۰۰ هزار سال قدامت تاریخی دارد. شهری که با شنیدن نام آن به یاد داستانها و روایتهای تاریخی و اجتماعی دوران گذشته میافتید. این شهر زمانی شهرت بسزای آن شرق و غرب را به خود متوجه گردانیده بود و در برابر نیرومندترین و خشمگینترین متهاجمین و دشمنان این سرزمین، مقاومت و مجادلت میکرد، شهری که با قتل نواسه چنگیزخان مغول، به گونه کلی از بین رفت. آثار و نشانههای آن در پیرامون و اطراف بالاحصار در میان مزارع و کشتزارها به طرف دهکده سیدآباد کم و بیش باقی مانده است، اگر حکومت به حفظ و ترمیم این مکان تاریخی و باستانی توجه نکند، در آینده از بین خواهد رفت، شهری که با خود روایتها و رویدادهای مهم تاریخی را حفظ دارد. آنگونه که برای اهل دانش و پژوهشگران آشکار است، بامیان با داشتن آبادات باستانی و مکانهای مهم تاریخی و گردشگری، یکی از مهمترین و کهنترین شهرهای خراسانزمین و افغانستان بوده و است، از دوران قبل از میلاد در سدههای مختلف مرکز تمدن و فرهنگ ادیان و کیشهای بودایی و غیره بوده است و در دوره اسلامی نیز از جایگاه ویژه فرهنگی برخوردار بوده که تاریخ امپراتور غوریها این ادعا را ثابت میکند.
شهر غلغله، آنگونه که تاریخ روایت میکند، بعد از به میان آمدن سلطنت شنسبانیه غوری به دست سلطان علاءالدین جهان‌سوز غوری و در زمان سلطنت نخستین امیر شنسبانی، ملک فخرالدین، برادر بزرگتر جهان‌سوز، به وجود آمده است و بعد از آن مدت‌ها مرکز فرمانروایی غوریها بوده است. این جاذبه گردشگری از جمله هشتمین جاذبه مهم بامیان است که در سال ۲۰۱۲ میلادی در فهرست آثار یونسکو به ثبت رسیده است. باشندگان این شهر در بین سده ششم و اوایل سده هفتم هجری-خورشیدی در ساختارهای مستحکم که با برج‌هایی از خشت خام و پخته و سنگ ساخته شده بود، زندگی می‌کردند. بعد از اینکه سلطان علاءالدین محمد خوارزمشاه بین سال‌های ۶۰۷ و ۶۱۱ هجری، اردوی غوری و غزنوی را درهم شکست، پسرش جلالالدین محمد در شهر غلغله مرکزیتی قایم کرد و برای مدتی با شهرت جلال فرمانروایی کرد. شکوه و قدرت او رقیب‌هایش را بر آن داشت تا برای شکست و کوبیدن او از هیچ‌گونه تدابیر و اقدام دریغ نکنند. در زمان قدرت این فرمانروای فاتح بود که هجوم وحشتناک چنگیزخان مغول از صفحات شمال خراسان به جنوب هندوکش سرایت کرد.
این مکان دیدنی و تاریخی روبروی دو مجسمه بزرگ بودا قرار دارد که برای نخستین بار در هنگام حمله مغول به آتش کشیده شد. چنگیزخان مغول بعد از خراب کردن شهر طالقان از هندوکش گذشت و از راه دره شکاری وارد این مکان و سرزمین شد و با مقاومت جلالالدین، پسر سلطان محمد خوارزمشاه، روبرو شد. این مبارزه و مقاومت ۴۸ روز ادامه یافت تا اینکه پسر جغتای، نواسه چنگیزخان به نام «ماتکین یا موتوجن»، به تیر یکی از نگهبانان قلعه کشته شد و این باعث شد که چنگیزخان مغول تمام شهر را آتش بزند و ویران کند. آقای حسین‌علی یزدانی در کتاب «بامیان سرزمین شگفتی‌ها» نظر به مطالعات و پژوهش‌هایی که انجام داده است، به این باور است که شهر غلغله یکی از مهمترین و زیباترین شهرهای آن زمان بوده است که دارای ۴۰۰۰ نفر گنجایش همزمان بوده است. علاوه بر آقای یزدانی، پروفیسور زمریالی طرزی، باستان‌شناس افغانستانی‌الاصل فرانسوی که نزدیک به یک دهه به کاوشگری در ساحات باستانی بامیان پرداخته، نیز تایید کرده است که شهر غلغله زمانی بالاحصار بامیان به شمار می‌رفته که وسعت آن اندازه نصف شهر بلخ بوده است. در دامنه غربی قلعه، خانه‌های گنبدی قدیمی هنوز پابرجاست. قطر دیوار این خانه‌ها یک متر و داخلشان گچ‌کاری شده است. گنبدهای خشتی آن‌ها تقریبا سالم به نظر می‌رسند و در همین ردیف خانه‌های پی‌درپی و مسلسل در مراحل مختلف ساخته شده است که نشان‌دهنده ساخت و ساز و زندگی طولانی در این مکان می‌باشد. جوینی در تاریخ جهانگشای خود از ویرانی و قتل عام زنده‌جان‌ها در شهر غلغله بعد از قتل نواسه چنگیزخان مغول مفصل روایت کرده است. چالزمسن، رئیس اطلاعات ارتش بریتانیا در هند، در مورد بامیان و شهر غلغله و اهمیت گردشگری و باستان‌شناسی آن مقاله‌ای را با عنوان «آثار تاریخی بامیان» نوشته است.
از این سبک معماری این قلعه آثاری باقی نمانده است که بر اساس آن قضاوت صورت گیرد، اما این معلوم و مشخص است که در مرحله نخست این قلعه تاریخی با سبک معماری امپراتوری غوریها ساخته شده بوده که بعدا بر اثر احوادث نقاشیها و سبک معماری آن از بین رفته است. در نزدیک این قلعه، شهر تاریخی و باستانی دیگر به نام شهر ضحاک وجود دارد که در عصر حکومت غوریها از جمله مرکز و سنگر مستحکم بوده و مورد استفاده قرار میگرفته است که نواسه چنگیز خان دقیقا در همین جا در سال ۶۲۸ هجری کشته شد. (قابل ذکر است که قلعه ضحاک با بقایایش اکنون در مرکز ولایت غور در کنار دریای هریرود قرار دارد) در مورد اینکه چنگیزخان مغول چگونه بعد از هفتهها محاصره این قلعه تاریخی و مهم نظامی را تسخیر کرده است، در بیشتر منابع افسانهای را روایت میکنند که منسوب به خیانت دختر جلالالدین محمد خوارزمشاه بوده که دلباخته قهرمانیهای چنگیزخان میشود و راه تسخیر قلعه را به نامهی نوشته با سر نیزه به اردوگاه چنگیز میفرستد که بعد از آن چنگیزخان مغول با بستن سرچشمه آب و جلوگیری از آن در قلعه، پیروز میدان میشود.
از مطالعه بحثهای تاریخی و نوشتاری که در مورد این مکان تاریخی صورت گرفته است، به این نتیجه میرسیم که شهر غلغله در بامیان افغانستان، به عنوان یک جاذبه تاریخی و فرهنگی با قدمت بیش از ۲۰۰۰ سال، اهمیت ویژه‌ای در عرصه گردشگری دارد. این مکان با آثار و نشانههای باقیمانده از تاریخ پر فراز و نشیب خود، نه تنها گواهی بر تمدن‌های گذشته است، بلکه می‌تواند به عنوان منبعی برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ معرفی شود. ثبت این شهر در فهرست آثار یونسکو در سال ۲۰۱۲، نشان‌دهنده اهمیت جهانی آن و ضرورت حفظ و نگهداری از این میراث فرهنگی است.
با توجه به موقعیت استراتژیک غلغله در تاریخ، این شهر همواره مرکز تبادل فرهنگی و مذهبی بوده و می‌تواند به عنوان یک نقطه عطف در گردشگری فرهنگی افغانستان مطرح شود. حفظ و معرفی این مکان، می‌تواند نه تنها به توسعه گردشگری محلی کمک کند، بلکه فرصتی برای آشنایی جهانیان با تاریخ غنی و فرهنگ این سرزمین فراهم آورد. بنابراین، توجه به بازسازی و نگهداری از غلغله، از اهمیت بالایی برخوردار است و می‌تواند به رونق اقتصادی و فرهنگی منطقه کمک کند.
