در میان تحولات بزرگی که در تاریخ مدرن شاهد آن هستیم و در قلب رنسانس جدیدی که بشریت به سوی آن پرش کرده است، در دل هر مسلمانی اشتیاقی عمیق برای مقایسه وضعیت فعلی امت اسلام با گذشتگانشان وجود دارد. این اشتیاق، میلی را در او برای شناخت بیشتر زندگی بزرگان اسلام ایجاد میکند، کسانی که صفحات تاریخ را با دستاوردهای شگفتانگیز خود مزین کردهاند. بهخصوص آن دانشمندان و پیشگامان علم و فرهنگ که زندگیشان مملو از جستجوی دانش، پیگیری مستمر و تحقیقات عمیق بوده و هرگز از خستگی در اندیشه یا کاهلی در کوشش نشانی نداشتهاند. آنها با عزمی راسخ، اندیشههای بلند و نبوغی درخشان در هر زمینهی علمی برخوردار بودند.
علاقهی ذاتی و عشق ریشهدار آنها به دانش و معرفت، همراه با اخلاص و فداکاری در جستجوی حقیقت، آنها را به قلههای رفیع معرفت رهنمون ساخت. وقتی تاریخ ملتها با تاریخ مردان بزرگ و شخصیتهای سرشناسی که برجسته کردهاند، مورد ارزیابی قرار میگیرد، به روشنی میبینیم که تاریخ ما سرشار از این گونه شخصیتهای برجسته است که در مکتب اسلام پرورش یافتهاند.
آنها برای نسلهای بعدی الگوهایی والا هستند که با رهنمودهایشان راهنمایی میشویم، با نور دانششان روشنایی مییابیم و برای تقلید از آنها در نسلهای آینده انگیزهای قوی ایجاد میکنند.
هدف ما این است که یکی از برجستهترین علمای جهان اسلام را معرفی کنیم، شخصیتی که هم عصران و هم پیروان بعدی او بر وسعت دانش و عمق معرفتش اجماع دارند. این شخصیت والا، سعید بن المسیب (رحمه الله) است که به خاطر دانش فراوان و حافظهی قوی، و جسارت در ارائهی فتوا، به «الجريء» معروف شده است. او امام، شیخ الاسلام، فقیه، سرآمد و محترمترین تابعین، مفسر قرآن، راوی احادیث نبوی، و ناقل آثار صحابه و فقه شریعت بوده است.
شناسایی و درک زندگی این مرد بزرگ برای نسلهای آینده ضروری است؛ چرا که تاریخ چنین اندیشمندان، صاحبنظران، فقها و علمای برجستهای، از تاریخ رهبران سیاسی و حکومتی اهمیت بیشتری دارد. از سوی دیگر، ابن مسیب به همراه سایر فقهای تابعین، نقطهی اتصال دو دورهی مهم تاریخی را نشان میدهد: دوران پیامبر و صحابه، و دوران شکلگیری فقه اسلامی. درک این پیوند برای فهمیدن آغاز فقه اسلامی، تکامل اندیشهی فقهی و بنیانگذاری مکاتب فقهی اساسی است.
وقتی میدانیم که ابن مسیب در شهر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) زندگی میکرد و زمانهاش به دوران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نزدیک بود، اشتیاق ما برای شناخت بیشتر او افزایش مییابد. بیشک، مکان و زمان تأثیر عمیقی بر شکلگیری شخصیت، دستاوردها و تأثیرات یک فرد دارند. وقتی این عوامل با استعداد فردی، ارادهی قوی و عزمی آهنین ترکیب شوند، آن شخصیت قادر به خلق معجزات شده و به نمایندهای از دوران خود و علامتی از نشانههای بزرگ خدا در جهان تبدیل میشود. تاریخ داستانهایی از این اشخاص روایت کرده که نشاندهندهی برجستگیهای علمی، نظامی، شخصیتی و شجاعت آنهاست، گاهی این ویژگیها در یک شخصیت ترکیب میشوند.
سه قرن نخست هجری که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آنها را ستوده و فرمودهاند: «خیرأمتی قرنی، ثم الذین یلونهم، ثم الذین یلونهم، ثم یجیئ قوم تسبق أیمانهم شهادتهم، و یشهدون قبل أن یستشهدوا»؛ «بهترین امت من نسل من است، سپس کسانی که به آنها نزدیک باشند، سپس کسانی که به آنها نزدیک باشند، سپس قومی می آیند که سوگندشان بر شهادتشان مقدم است و شهادت میدهند قبل از آنکه از آنها درخواست شهادت بشود.» این روایت توسط احمد در مسند خود و در بخاری و مسلم و ترمذی از ابن مسعود (رضی الله عنه) نقل شده است.
سعید بن مسیب، شخصیتی برجسته علمی و دینی در قرن اول هجری، به عنوان یکی از بزرگان تابعین و از نخستین فقیهان مدینه شناخته میشود. او نه تنها به عنوان فقیه الفقهاء محسوب میگردد بلکه به عنوان بنیانگذار مکتب فقهی مدینه نیز معروف است. در این نوشتار، نگاهی اجمالی به زندگی و دستاوردهای علمی، سیاسی و اجتماعی این اندیشمند درخشان افکنده میشود، با امید به اینکه مسلمانان با شناخت بیشتر از زندگی او، آن را به عنوان الگویی برای خود برگزینند. اگرچه سعید بن مسیب اکنون در میان ما نیست، اما میراث علمی و روحانی او همچنان در محافل علمی زنده است و گویی به ما میگوید: «ثبت است بر جریدهی عالم دوام ما».
تولد، نام و نسب سعید بن مسیب (رحمه الله)
ابومحمد سعید بن مسیب بن حزن بن ابیوهب، بن عمرو، بن عائذ، بن عمران، بن مخزوم، بن یقظة، القرشی، المخزومی المدنی، تابعی ارجمند، در دومین سال خلافت حضرت عمر (رضی الله عنه)، یعنی سال پانزدهم یا هفدهم هجری، در زمانی که پنج سال از رحلت پیامبر (صلی الله علیه وسلم) میگذشت، در شهر مدینه طیبه متولد شد. مادرش ام سعید بنت حکیم بن امیه، بن حارثة، بن الأوقص السلمی بوده است. وی دارای فرزندانی به نامهای محمد، الیاس، سعید، ام عمرو، ام عثمان و فاخته بود.
او از قبیلهی بنی عمران بن مخزوم بوده و پدرش مسیب و جدش حزن، هر دو پیامبر (صلی الله علیه وسلم) را ملاقات کرده و در فتح مکه به دین اسلام گرویدهاند. به روایتی، مسیب از مهاجران بوده و در غزوهی حدیبیه و بیعت رضوان حضور داشته است.
جایگاه علمى سعید بن مسیب (رحمه الله)
سعید بن مسیب در شهر مدینه منوره به تعلیم و تحصیل علوم دینی همت گماشت و از محضر صحابه پیامبر (صلی الله علیه وسلم) و دانشمندان برجستهی آن دیار بهرهمند شد. او عمدهی عمر خود را در مدینه سپری کرد و تنها برای انجام حج از آنجا خارج میشد. با این حال، با توجه به اینکه چهل بار به حج رفته است، میتوان گفت که از علمای مکه نیز کسب فیض کرده است.
سعید بن مسیب از دانش اساتیدی بهره برد که همچون ستارگان هدایت در آسمان علم و دانش میدرخشیدند. از جمله این بزرگان میتوان به عثمان (رضی الله عنه)، زید بن ثابت (رضی الله عنه)، ام المؤمنین عایشه (رضی الله عنها)، سعد (رضی الله عنه) و ابوهریره (رضی الله عنه) اشاره کرد. او همچنین به شنیدن خطبههای روز جمعه امیرالمؤمنین عمر فاروق (رضی الله عنه) میپرداخت.
ابوهریره (رضی الله عنه)، دختر دانشمند و باعفت خود را به ازدواج او درآورد. امام مالک بن انس (رضی الله عنه) میگویند که سعید بن مسیب برای شنیدن یک حدیث، گاهی چندین شب و روز در سفر بودهاند.
الله تعالی در برابر مصایبی که سعید بن مسیب متحمل شده بود، علم و دانش او را متجلی ساخت، به گونهای که دانش او به دورترین نقاط جهان رسید و برای بسیاری وسیلهی هدایت شد.
سعید بن مسیب به عنوان یکی از دانشمندان بیمانند زمان خود و عالم برجستهی مدینه شناخته میشود و در زمرهی هفت فقیه بزرگ اولیه مدینه قرار دارد که شامل عروه بن زبیر، ابوبکر بن عبدالرحمن مخزومی، سلیمان بن یسار، عبیدالله بن عتبه، خارجه بن زید، قاسم بن محمد بن ابی بکر و خود سعید بن مسیب میشوند.
اساتید سعید بن مسیب (رحمه الله)
سعید بن مسیب (رحمه الله) در جمعآوری و تحصیل حدیث و علوم دینی، تلاش بیوقفهای از خود نشان داد. او میگفت: «شبها و روزها را در جستجوی یک حدیث میگذراندم.» او در این مسیر از دانش راویان و محدثان زمان خود بهرهمند شد و حتی به محضر همسران پیامبر (صلی الله علیه وسلم) رسید و از ایشان حدیث شنید. بزرگانی چون جابر بن عبدالله انصاری و سلمان فارسی از جمله اساتید وی بودند.
By محمد فاتح