نویسنده: ابوعائشه
دلایل اهل سنت و جماعت
اهل سنت و جماعت برای اثبات وزن اعمال و نصب ترازو در روز قیامت، از قرآن، سنت و اقوال علما استفاده کرده‌اند. در ادامه، دلایل هر بخش به تفصیل ذکر می‌شود:
الف) آیات قرآن
-
خداوند متعال می‌فرماید: «وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُم بِمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَظْلِمُونَ» (در آن روز سنجش اعمال به حق است. کسانی‌که کفۀ نیکی‌های‌شان سنگین شود، رستگار خواهند شد و کسانی‌که کفۀ نیکی‌های‌شان سبک باشد، به‌خاطر انکار آیات ما، به خود زیان رسانده‌اند.)
-
در جای دیگری می‌فرماید: «وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا وَإِن كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَكَفَىٰ بِنَا حَاسِبِينَ»؛ (و در روز قیامت ترازوی عدل را می‌نهیم و هیچ‌کس هیچ ستمی نمی‌بیند. اگر [عملی] به وزن دانۀ خردل باشد، آن را [نیز] می‌آوریم و ما حساب‌رسی را بسنده می‌کنیم.)
-
هم‌چنین فرموده است: «فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ»؛ (کسانی‌که کفۀ اعمال نیک‌شان سنگین شود، رستگار خواهند بود و کسانی‌که کفۀ اعمال‌شان سبک شود، به خود زیان رسانده‌اند و در جهنم جاودانه خواهند ماند.)
این آیات، به صراحت بر وجود میزان در روز قیامت و ارتباط آن با رستگاری یا زیان‌کار بودن انسان‌ها دلالت دارند.
ب) احادیث نبوی
-
در صحیح البخاری آمده است: رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «دو کلمه وجود دارد که بر زبان سبک و نزد خداوند متعال محبوب و پسندیده‌اند، اما در ترازو سنگین هستند: سبحان الله وبحمده، سبحان الله العظیم.»
-
در صحیح مسلم نقل شده است: رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «پاکیزگی نصف ایمان است و گفتن الحمد لله میزان را پر می‌کند.»
-
حضرت ابو‌درداء رضی‌الله‌عنه می‌گوید: از رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم شنیدم که فرمودند: «در میزان، هیچ چیزی سنگین‌تر از اخلاق نیک نیست.»
این احادیث، وجود میزان و اهمیت اعمال نیک را به‌روشنی نشان می‌دهند. ترازو در روز قیامت به‌عنوان وسیله‌ای برای نمایش جایگاه انسان‌ها، به‌ویژه بر اساس اعمال و اخلاق، به کار می‌رود.
ج) اقوال علما
دیدگاه علما دربارهٔ میزان و وزن اعمال در روز قیامت، بر اساس قرآن، سنت و اجماع امت، روشن و مورد پذیرش است. در ادامه، برخی از نظرات آنان ذکر می‌شود:
-
امام ابوحنیفه رحمه‌الله (متوفی 150هـ): ایشان می‌فرمایند: «وزن اعمال با ترازو در روز قیامت حق است.» وی به آیهٔ «ونضع الموازین القسط لیوم القیامة» استناد کرده و اظهار می‌دارد که ایمان به میزان جزو اعتقادات مسلّم است.
-
امام احمد بن حنبل رحمه‌الله (متوفی 241هـ): وی در آثار خود می‌نویسد: «ما به پل صراط، میزان، بهشت، دوزخ و حساب ایمان داریم. این مسائل را انکار نمی‌کنیم و در آن‌ها شک‌وتردید روا نمی‌داریم.»
-
ابو اسحاق زجاج رحمه‌الله (متوفی 311هـ): ایشان می‌فرمایند: «اهل سنت اجماع دارند بر ایمان به میزان و این‌که اعمال بندگان در روز قیامت وزن می‌شود.»
-
علامه سفارینی رحمه‌الله (متوفی 1188هـ): او تأکید می‌کند: «ایمان به میزان، همانند باور به دریافت صحیفه‌ها، از طریق کتاب، سنت و اجماع ثابت شده است.»
-
علامه قرطبی رحمه‌الله: وی دربارهٔ ترتیب حساب و وزن اعمال می‌نویسد: «پس از پایان حساب، وزن اعمال آغاز می‌شود. وزن اعمال برای جزاست و محاسبه برای تثبیت اعمال. وزن به‌منظور نمایان کردن مقادیر اعمال انجام می‌شود تا بر اساس آن جزا داده شود.» او هم‌چنین اشاره دارد که ترازوهای متعددی ممکن است وجود داشته باشند که انواع اعمال با آن‌ها سنجیده شوند.
-
علامه تفتازانی رحمه‌الله: ایشان در شرح العقائد بیان می‌کند: «میزان، ابزاری است که مقادیر اعمال به‌وسیلهٔ آن شناخته می‌شود، اما کیفیت آن فراتر از درک عقل است.»
پاسخ به دلایل جهم بن صفوان
-
جهمیه، با استناد به برخی تفاسیر، میزان را به عدالت تفسیر کرده‌اند و چنین ادعا دارند که میزان در آخرت، به معنای ترازوی واقعی نیست. این استدلال ناشی از برداشت اشتباه آنان از آیاتی چون: «والسماء رفعها ووضع المیزان»؛ (و آسمان را برافراشت و میزان را قرار داد.) اما باید توجه داشت که موضوع مورد بحث ما، میزان در قیامت است که به‌وضوح با آیات و احادیث متواتر اثبات می‌شود.
در قرآن کریم، لفظ «میزان» و مشتقات آن، در بیست‌وسه آیه ذکر شده است:
-
پانزده آیه دربارهٔ برپایی عدالت در ترازوی دنیا و اجتناب از خیانت و کم‌فروشی در معاملات است.
-
هشت آیه به وزن اعمال در روز قیامت اشاره دارد که موضوع اصلی بحث ماست.
این تفاوت نشان‌دهندهٔ وضوح تفکیک بین دو نوع کاربرد میزان (دنیا و آخرت) در قرآن است. این استنادها، وزن اعمال و وجود میزان را به‌عنوان یکی از اصول مسلّم عقیدتی در آخرت ثابت می‌کنند.
-
جهم بن صفوان و پیروانش از حکمت‌های نصب ترازو و وزن اعمال در روز قیامت غفلت کرده‌اند. خداوند متعال، به‌عنوان ذات حکیم و عادل، هیچ کاری را بدون حکمت و مصلحت انجام نمی‌دهد. نصب ترازو در قیامت نیز پر از حکمت است که در ادامه به برخی از آن‌ها پرداخته می‌شود:
