دین اسلام یک انقلاب فکری و فرهنگی بود و نور علم و دین تمامی زوایای زندگی و پیکرۀ مسلمانان را روشن ساخت. آیاتی که در ستایش علم نازل شده‌اند و در این زمینه وجود دارند، نشانگر آن است که اسلام به علم‌آموزی تشویق نموده است. ازاین‌رو، از همان سال‌های نخست ظهور اسلام، روی آوردن به کسب علم و دانش شتاب گرفت؛ درحالی‌که قبل از اسلام تعداد باسوادان و آشنا با ادوات و ابزار علمی انگشت‌شمار بودند.
در زمان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم، حلقه‌های علم و دانش و مجالس احکام و مبانی شناسی دینی نه تنها به مردان اختصاص نداشت، بلکه زنان نیز در آن‌ها نقش فعالی ایفا می‌کردند. در طول رسالت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم، زنان در حلقه‌های علم و دانش با مردان رقابت می‌کردند و در مجالس حدیث‌شناسی و تعلیم و ارشاد حضور داشتند.
احادیث پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز بین مردان و زنان در مورد طلب علم برابری و مساوات را برقرار کرده‌اند. ایشان صلی‌الله‌علیه‌وسلم در حدیثی که از حضرت ابوهریره رضی‌الله‌عنه روایت شده، فرمودند: «کسی‌که راه علم را بجوید، خداوند متعال برای او راه جنت را آسان و هموار می‌گرداند.»؛ این حدیث به‌صورت عمومی بیان شده و شامل هر دو جنس، زن و مرد، می‌شود. ازاین‌رو، یکی از احادیثی است که برابری مرد و زن را در طلب علم ثابت می‌کند و هر شخصی را به این حرکت خردمندانه تشویق می‌کند. حتی اگر شخصی کنیز باشد، از او خواسته می‌شود که مقداری از وقتش را برای کسب علم اختصاص دهد، در مجالس علمی شرکت کند و در این زمینه با دیگران رقابت داشته باشد.
زنان عصر نبوی صلی‌الله‌علیه‌وسلم در مورد چیزهایی که نمی‌دانستند، از رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم و اصحاب ایشان سؤال می‌کردند. علاوه بر اینکه به نحو احسن حقوق شوهران و فرزندان خود را ادا می‌کردند، به یادگیری و کسب علم و رقابت در میدان خیر و سرعت گرفتن برای کسب معارف به خاطر رضایت خدا و ثواب نیز می‌پرداختند. وقتی مردان به خانه برمی‌گشتند، هر یک از آن‌ها به سوی شوهر، پدر یا برادرش می‌رفت و در مورد آیات قرآن‌کریم که بر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم نازل شده بود و آنچه که از احکام در امور دین و زندگی فرموده بودند، از آن‌ها سؤال می‌کردند. آنان سخنان را با جان و دل گوش می‌دادند، حفظ می‌کردند و در آینده از مسائل دینی‌شان باخبر بودند. حرص‌شان در مسائل علمی تا حدی رسیده بود که از پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم خواستند روزی را برای‌شان اختصاص دهد.
دین مبین اسلام، همانگونه که مردان را به فراگیری علم، معارف و مکارم تشویق کرد، زنان را نیز از این خوان گسترده محروم نساخت و نقش مساوی در تعلیم و فراگیری دانش را نه تنها به جنس خاصی محدود نکرد، بلکه به اندیشه و علوم اصالت داد، نه به عالم و اندیشمند. دانشجو به علم می‌نگرد، نه به عالم؛ او گمشدۀ خود را نزد هر کس که باشد پیدا می‌کند. مکان و زمان قیدی به پای او نمی‌نهد. در خانه، مسجد و صحنۀ جهاد نیز می‌توان دانش‌اندوزی کرد. در اسلام، منع علم جایز نیست.
یکی دیگر از فعالیت‌های فرهنگی زنان، مدرسی و معلمی است. زنان، به دلیل جایگاه و نقش بارز و مشخصی که در تربیت و رشد نسل‌های آینده دارند، از مهم‌ترین عوامل فرهنگ‌ساز جامعه به شمار می‌روند. هرچند در آستانۀ ظهور اسلام، زنان انگشت‌شماری از سواد خواندن و نوشتن برخوردار بودند، اما با ظهور اسلام و تشویق پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم، برخی از آنان هنر خود را به زنان دیگر می‌آموختند.
حضرت شفاء بنت عبدالله، نخستین زن آموزگار در اسلام بود که پیش از اسلام در مکۀ مکرمه خواندن و نوشتن را آموخته بود. پس از اینکه به اسلام مشرف شد، صرفاً برای رضای خداوند متعال و پاداش آخرت، زنان مسلمان را آموزش می‌داد. بدین ترتیب، او اولین زن آموزگار در اسلام به شمار می‌رود. یکی از زنانی که در مکتب شفاء خواندن و نوشتن را آموختند، حضرت حفصه رضی‌الله‌عنها، دختر عمر فاروق رضی‌الله‌عنه و همسر گرامی رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم، می‌باشد؛ چنانچه که در حدیث صحیح آمده است که آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم از شفاء درخواست نمود تا نوشتن و برخی دعاها را به حضرت حفصه رضی‌الله‌عنها آموزش دهد؛ حضرت شفاء رضی‌الله‌عنها می‌فرماید: «روزی آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم به خانۀ حضرت حفصه رضی‌الله‌عنها وارد شد و من نیز آنجا بودم، فرمود: «آیا دعای نمله را به حفصه نمی‌آموزی، همانگونه که نوشتن را به او آموختی؟»
حضرت شفاء رضی‌الله‌عنها در زمان جاهلیت دعا و دم می‌نمود. وقتی به اسلام مشرف شد و هجرت نمود، به محضر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم آمد و گفت: «یا رسول‌الله، چنانکه می‌دانی من در زمان جاهلیت دم و دعا می‌کردم. اکنون می‌خواهم آن را به شما عرضه کنم.» آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «عرضه کن.» وقتی آن را عرضه نمود، آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «با این دعا می‌توانی مردم را دم کنی و آن را به حفصه رضی‌الله‌عنها نیز بیاموز.»
از تمامی این احادیث چنین برمی‌آید که در دوران رسالت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم، زنان نیز همچون مردان در حلقه‌های علم و دانش و تعلیم و تعلم مشارکت داشته، احادیث را دریافت و روایت کرده و در تمامی این موارد نهایت تلاش خود را به کار گرفته‌اند. این حرکت‌های زنان همواره مورد تشویق و تأیید رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم بوده است.
تبلیغ اسلام از کارهای مهم زنان در عصر رسالت نبوی صلی‌الله‌علیه‌وسلم بود. آنان اطرافیان مشرک خود را به اسلام فرا می‌خواندند؛ چنان که ام‌رومان برای مسلمان کردن فرزند خود «عبدالرحمن» کوشش زیادی کرد، ولی نتیجه‌ای در بر نداشت تا اینکه پس از فتح مکه، او اسلام آورد. خنساء بنت عمرو از طایفۀ بنی‌سلیم، تعداد زیادی را مسلمان کرد. ام‌سلیم بنت ملحان خزرجی به خواستگارش گوش‌زد کرد که تنها در صورت مسلمان شدنش با او ازدواج خواهد کرد و او هم مسلمان شد. ام‌شریک انصاری پیوسته دیگران را به اسلام ترغیب می‌کرد. سفانه بنت حاتم برادرش «عدی بن حاتم» را به اسلام دعوت کرد و فاطمه بنت خطاب رضی‌الله‌عنهن نیز زمینۀ اسلام برادرش «عمر بن خطاب رضی‌الله‌عنه» را فراهم کرد.
By محمد فاتح