نویسنده: ام عائشه
عقاید کلامی مرجئه
-
توحید (به معنی ایمان به خدا و شناخت یگانگی او در مقابل کفر به معنای عدم شناخت خدا) اولین و اساسی‌ترین عقیده‌ی مرجئه را تشکیل می‌دهد؛ فرقه‌ی مرجئه معتقدند که ایمان از عمل جدا است و ایمان، تنها شناخت خدا و دوستی و خضوع در مقابل اوست. در حقیقت نقطه‌ی اشتراک عقاید مرجئه در مورد ایمان، جدا کردن بحث ایمان از عمل است.
فرقه‌ی مرجئه در این مورد باهم اختلاف نظر دارند؛ برخی از آن‌ها با معتزله هم‌نظرند و برخی دیگر قائل به تشبیه‌اند؛ پس این‌ها سه گروه شدند:
گروه اول طرفداران مقاتل ابن سلیمان؛
این گروه می‌گویند: برای الله تعالی جسم و گیسوانی بلند است و چهره‌ای همانند ما انسان‌ها دارد؛ گوشت، خون، استخوان، و دست و پا و دو چشم.
گروه دوم که پیروان جواربی از مشبه‌ی مرجئه‌اند؛
این گروه مانند فرقه‌ی اول برای الله تعالی جسم قائل‌اند با این تفاوت که جسم خداوند متعال را از دهان تا سینه درون‌تهی و باقی اندام‌ها را کامل می‌دانند.
و گروه سوم می‌گوید: «برای ذات تعالی جسم است؛ اما مانند سائر اجسام نیست.»
-
رؤیت پروردگار: گروهی از این فرقه رؤیت پروردگار را باور ندارند و جمعی معتقدند که خداوند را در قیامت می‌توان دید. گروه اول به معتزله نزدیک‌اند.
-
ماهیت خداوند: مرجئه درباره‌ی این موضوع به دو گروه تقسیم شده‌اند؛ گروهی برای خداوند ماهیتی قائلند و بر آن‌اند که نمی‌توان آن ماهیت را در دنیا شناخت. خداوند متعال برای انسان در آن دنیا حس ششمی خواهد آفرید که انسان را قادر به شناخت خداوند خواهد کرد. گروهی دیگر به طور کلی منکر این عقیده‌اند و اصلا برای خداوند ماهیتی قائل نیستند.
-
عصمت پیامبران: نویسنده‌ی کتاب «مقالات الإسلامیین» در این باره، مرجئه را به دو گروه تقسیم می‌کند که هیچ یک قائل به عصمت پیامبران نیستند، با این تفاوت که گروه اول به این معتقدند که پیامبران تنها مرتکب کبائر می‌شوند و گروه دوم پیامبران را از ارتکاب گناه کبیره تبرئه کرده و معتقدند که معاصی پیامبران در حد صغایر است.
-
خلقیت قرآن: مرجئه درباره‌ی این موضوع به سه گروه تقسیم شده‌اند؛ گروهی قرآن را مخلوق می‌داند، گروهی غیر مخلوق و گروهی هم قائل به توقف‌اند و می‌گویند: «ما نه بر آنیم که قرآن مخلوق است و نه بر آنیم که غیر مخلوق است.»
-
مفهوم گناه: به نقل از کتاب «مقالات الإسلامیین» امام اشعری، می‌توان مرجئه را نسبت به عقایدی که در مورد گناه دارند، به دو گروه تقسیم کرد: گروهی که همه‌ی گناهان را کبیره می‌دانند، گروهی هم گناهان را به کبیره و صغیره تقسیم می‌کنند. گروهی از آنان آمرزش گناهان را تفضل می‌دانند نه استحقاق، و جمعی دیگر آمرزش گناه کبیره را پس از توبه، نشانه‌ی استحقاق گنه‌کار می‌دانند.
-
اعتقاد به استثنا و وعید: برخی از مرجئه خداوند را در قول و خبر راست‌گو می‌دانند و با این حال این اختیار را برای او قائل‌اند که بدانچه که گفته اگر بخواهد عمل کند و یا هرگز عمل نکند و این را «استثنا» نامیده‌اند. عمل نکردن او به گفته‌هایش هرگز لطمه‌ای به صداقتش وارد نمی‌کند و نمی‌توان او را دروغ‌گو خواند. ما می‌پنداریم که استثنایی در کار خدا است، حال آنکه چنین نیست. برخی از آنان اعتقاد دارند که استثنا فقط در وعید است نه در وعد، به عنوان مثال اگر مردی غلامش را به ضرب و شتم تهدید کند، هیچ‌کس نمی‌تواند او را متهم به دروغ‌گویی کند. مفهوم وعید (خبر عذاب گناهکاران در قرآن) نیز به همین نحو است .برخی از مرجئه همانند محمد بن شبیب و پیروانش بر آن‌اند که بسیاری از آیات قرآن جنبه‌ی وعید دارند و دارای عمومیت نیز هستند، اما هیچ مشکلی ندارد که وعید در مفهوم خاص آن و در شأن گروه مشخصی به کار رود؛ به عنوان مثال وقتی که در قرآن می‌خوانیم «إن الذین یاکلون أموال الیتامی ظلما إنما یأکلون في بطونهم نارا و سیصلون سعیرا»؛ (کسانی‌که مال یتیمان را به ستم‌گری می‌خورند، در حقیقت چیزی جز آتش نمی‌خورند و به زودی در شعله‌های آتش می‌سوزند.) یا آنکه خداوند متعال می‌فرماید: «ومن یقتل مومنا متعمداً فجزائه جهنم»؛ ( آن که مؤمنی را به عمد هلاک سازد، در جهنم است.) می‌توانیم موارد فوق و مشابه آن را در مفهوم خاصی به کار ببریم و تمام این گناهکاران را جهنمی ندانیم. به عقیده‌ی گروهی از مرجئه، نمازگزاران مشمول وعید نیستند و تهدید به جهنم خاص برای مشرکان است؛ اما وعده عموما پاداش مؤمنان است و خداوند متعال در وعده‌های خویش خلاف نمی‌کند.
-
مفهوم امر و نهی: مرجئه درباره‌ی اوامر و نواهی خداوند متعال دو گروه شده‌اند: گروهی معتقدند که این موارد عام‌اند مگر این‌که دلیلی بر خاص بودن آن باشد و گروه دیگر بر عکس، آن را عام می‌دانند مگر این‌که دلیلی بر عمومیت آن باشد.
-
عذاب کافران: در این مورد گروه‌های مرجئه نیز باهم اختلاف نظر دارند. گروهی جاودانگی بهشت و دوزخ را انکار می‌کند و می‌گویند که ساکنین آن‌ها با مشیت الهی نابود می‌شوند و تنها خداوند متعال است که هستی جاوید دارد. این گروه آنچه را که مسلمانان بر آن اتفاق نظر دارند و با نص صریح قرآن به آن استناد می‌کنند را انکار می‌نمایند؛ اما گروه دیگر مرجئه مانند تمام مسلمانان به جاودانگی بهشت و دوزخ و خلود ساکنان آن اذعان دارند.
-
جزای گناهکاران اهل قبله: اختلاف موجود در این باره را در میان گروه‌های مختلف ارجائی، می‌توان این گونه تقسیم کرد:
