رسانه‌های صدر اسلام و وظایف آنان از نگاه پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وسلم
امروزه حضور گسترده‌ی رسانه‌های جمعی در عرصه‌ی جهت‌دهی به افکار عمومی جهان از واقعیات انکارناپذیری است که دنیای معاصر را از حیث ساخت و محتوا تحت تأثیر قرار داده است. این معنا تا آنجا پیش رفته و ریشه دوانده است که عصر حاضر را عصر رسانه‌ها نامیده‌اند و رگ حیات آن به پریز آن وصل است؛ عصری که بحران معنویت، آدمیان قرن تکنالوژی را متأثر ساخته است، تا آنجا که شکل‌گیری ادیان نوظهور را در پهنه‌ی بسیار وسیع به‌خصوص در جوامع صنعتی شاهد هستیم. بدون‌شک این موضوع، اهمیت ادیان سنتی را نیز در نظامی از بازتعریف مبانی خود قرار داده و آنها را در راستای تشکیل پیوندهای سیستماتیک با سایر حوزه‌ها فعال نموده است؛ یکی از مهم‌ترینِ این پیوندها در عرصه‌ی دین و رسانه نمود پیدا مى‌کند. براین‌اساس، کارکردهای رسانه نیز متأثر از این نوع پیوندها گردیده است. این مقوله را در حوزه‌ی دین می‌توان به خوبی از میان گزاره‌های دین‌داران و دین‌مداران جست‌وجو و تفحص کرد.
قرآن‌کریم و اخلاق رسانه‌ای
خداوند متعال که توسط پیامبرش پیام خودش را به مردم ابلاغ کرده است، همواره بر این نکته تأکید می‌کند که در راه اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی دینی، اصل پیام را بدون هیچ کم‌و‌کاستی به گوش مردم برساند و در این راه مقدس، جز آرمان‌های دینی و اسلامی، ملاحظه‌ی هیچ شخص حقیقی یا حقوقی را نکند؛ چنانکه در حین مشکلات فراوانِ فراروی پیامبرش، دستور داد: «وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ؛ و به خویشاوندان نزدیکت هشدار بده.» (شعراء: ۲۱۴.) در جای دیگر فرمود: «یا أَیهَا الرّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّك وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلّغْتَ رِسالَتَهُ؛ ای رسول، آنچه را از سوی خدا به تو رسید، ابلاغ کن و اگر انجام ندهی، رسالت خود را انجام نداده‌ای.» (مائده: ۶۷.)
در کنار این مطلب، اطلاع‌رسانی و تبلیغ از منظر قرآن‌کریم با ضوابط و اخلاق خاصی همراه است و باید از اشاعه‌ی مطالب کذب و غیرواقعی دوری نمود؛ تنها مطالبی را در میان مردم بخش و نشر کرد که سند داشته باشد و اخلاق اسلامی را ترویج نماید؛ چنانکه قرآن‌کریم در‌این‌باره مى‌فرماید: «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ؛ و آنچه را که بدان علم نداری، پیروی مکن.» (إسراء: ۳۶.)
پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم و اخلاق رسانه‌ای
بدون تردید مى‌توانیم رسانه‌های مختلف جامعه را مبلغان امروز بدانیم. هر کدام که رسالت گسترش ایمان و اخلاق را بهتر انجام دهد، همان در زمره‌ی رسانه‌های دینی و اخلاقی قرار مى‌گیرد. پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم بشخصه بزرگ‌ترین اطلاع‌رسانی دینی را به‌واسطه‌ی قرآن‌کریم و بیانات شیوای خود انجام داد؛ بنابراین، اهالی رسانه‌های اسلامی اخلاق و وظایف خاصی را باید رعایت کنند که عبارتند از:
۱. صداقت و واقع‌گرایی؛ارزش رسانه به این است که برنامه‌هایی را در دستور کار خود قرار دهد که به دور از دروغ، مبالغه و اغراق باشد. گاهی در برخی برنامه‌ها مطالبی ارائه مى‌گردد که مطالب کوچک، بزرگ و مسائل بزرگ، کوچک جلوه داده مى‌شود و این رهنمودها را نمی‌توان در جامعه پیاده نمود. رسانه‌های اسلامی باید دقت نماید که گزارش‌ها صادقانه و برنامه‌ها در حد سطحِ فهم معمول و متوسط افراد باشد، و اموری در جامعه ترویج شود که سنگین و خارج از حیطه‌ی عملی افراد نباشد. پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم صداقت در تمام امور، از جمله گفتار و رفتار را بسیار می‌پسندید و می‌فرمود: «الصدق ینجی والکذب یهلک؛ راستی نجات‌بخش و دروغ هلاکت‌کننده است.»
۲. مخاطب‌شناسی؛ یکی از امور مهمی که همواره می‌بایست به‌عنوان خط‌مشی اصلی اصحاب رسانه باشد، توجه به ظرفیت و دامنه‌ی علمی مخاطب است. خیلی از مسائل اگرچه صحیح و منطقی است، ولی گاهی مصلحت نیست که در اختیار افکار عمومی قرار داده شود؛ چراکه مخاطب ظرفیت دریافت، فهم و هضم چنین مطالبی را ندارد. رسانه‌های اسلامی باید مطالبی را انتخاب کند که در حد فهم متوسطِ ظرفیت مخاطبان باشد، و از ارائه‌ی مطالب و اخباری که بالاتر از ظرفیت و سطح علمی مردم باشد، پرهیز نماید؛ زیرا مى‌تواند چالش‌برانگیز باشد. مخاطب‌شناسی از مسائل مهم در سیرهٔ نبوی است.
۳. توجه دقیق به احکام اسلامی؛ مردم جوامع اسلامی به‌گونه‌ای هستند که رسانه‌ی اسلامی را تریبون نشر ارزش‌های اسلامی مى‌دانند و هرچه را که از این رسانه پخش شود، برای خود حجت مى‌دانند. با این شرایط، رسانه‌های اسلامی مى‌بایست آداب و دستورهای اسلامی را در سرلوحه‌ی کار خود قرار بدهند و بیش از همه‌ی چیز باید توجه داشته باشند که محتوا و قالب برنامه‌های‌شان با احکام اسلامی مطابقت داشته باشد. این، انتظاری است که همه‌ی مردم از رسانه‌های ارزشمند و تأثیرگذار دارند.
مشی و اخلاق پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم مطابق با دستور الهی و قرآن‌کریم بود و هیچ‌گاه از این محور خارج نمى‌شد؛ چنانکه در روایت است: «کان خلقهُ القرآن؛ اخلاق و رفتار رسول‌اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم براساس قرآن بود.»
۴. همراهی و همدلی با مخاطبان؛ بی‌تردید رسانه‌های اسلامی مى‌تواند مرکزی برای انس و الفت جامعه‌ی اسلامی باشد و وحدت اسلامی را در سایه‌ی احکام الهی برای مردم به ارمغان بیاورد. رسانه‌ها وظیفه دارد که همواره به‌عنوان بلندگوی جامعه‌ی اسلامی از رهگذر ایجاد و پخش برنامه‌های مناسب و در شأن مردم اسلامی، روحیه‌ی همدلی و همیاری را در جامعه ایجاد و تقویت نماید؛ به شکلی که جامعه‌ی اسلامی احساس کند یک نوع دوستی و یگانگی دینی در میان آحاد مردم وجود دارد.
۵. دوری از ایجاد تفرقه و منازعات اجتماعی؛ رسانه‌های اسلامی باید مروج وحدت اسلامی در جامعه باشد و تمام سعی خود را نماید تا از هرگونهٔ کاری که موجب تفرقه‌انگیزی در جامعه مى‌شود، پرهیز نماید. عیب‌جویی از افراد و تمرکز بر نقاط ضعف اشخاص و … از جمله چیزهایی است که وحدت جامعه را مورد تزلزل قرار می‌دهد؛ لذا رسانه‌ها باید به این نکته توجه خاص داشته باشد. البته همه‌جا نمى‌توان این فرمول را پیاده کرد. در شرایطی که افرادی بخواهند با مشی و رفتار خائنانه‌ی خود جامعه را به‌سوی نابودی بکشانند و ارکان و هویت اسلام را زیر سؤال ببرند، رسانه‌ها وظیفه دارند که این افراد و جریانات را به مردم معرفی کنند و جامعه را از فتنه‌‌انگیزی آنان مطلع سازند.
در فرجام، این سخن قابل ذکر است که هر سیستم و نظامی در هر قالبی حتماً اصول و چهارچوبی دارد که بر محور همان آموزه‌ها حرکت و عمل می‌کند. بالاترین و معتدل‌ترین اصول اخلاقی برای ایجاد توازن و تعادل در بخش برنامه‌ریزی نشرات رسانه‌ای، اصول اسلامی است که بر محوریت اخلاق فردی و اجتماعی و رعایت حریم خصوصی هر فرد می‌چرخد. رسانه‌های اسلامی در محیط اسلامی باید نمونهٔ بارز و نمایش‌دهنده‌ی این اصول و مقررات اسلامی و اخلاقی باشد.
By محمد فاتح