امر به معروف و نهی از منکر، اهمیت و شیوه‌ها (بخش پنجم)

نویسنده: شکران احمدی

شیوه‌های عملی امر به معروف و نهی از منکر

4. توجه به ظرفیت‌ها و بهره‌گیری از فرصت‌ها؛

نفس انسان به منزله‌ی خانه‌ی شخصی اوست که دارای درهای مختلفی است و انسان طبیعتاً دوست ندارد کسی از درِ خانه‌ی او وارد شود و برای او ایجاد مزاحمت و تعیین‌تکلیف کند؛ همین‌طور افکار، عقائد و علاقه‌مندی‌های انسان سرمایه‌ی درونی وی هستند و ایجاد مزاحمت و ورود با اجبار به درون او، او را به مقابله و مقاومت وادار خواهد نمود؛ پس حکمت، چنین اقتضا می‌کند که داعی منتظر اجازه‌ی ورود باشد تا مورد احترام قرار گیرد و دعوتش پذیرفته شود؛ بنابراین، توجه به روحیات، قدرت درک و میزان تحمل و شوق افراد و بهره‌گیری از فرصت‌های مناسب، در دعوت مهم است.

 حضرت علی ^{رضی‌الله‌عنه} می‌فرماید: «حَدِّثُوا النَّاسَ بِمَا يَعْرِفُونَ أَتُحِبُّونَ أَنْ يُكَذَّبَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ»؛ ترجمه: (با مردم به اندازه‌ی توان و سطح فهم‌شان سخن بگویید [تا مبادا عناد نمایند] و خدا و رسولش را تکذیب کنند.) لذا باید در مسئله‌ی امر به معروف و نهی از منکر، وقت‌شناسی، محل‌شناسی و مردم‌شناسی مدنظر باشد.

5. اصلاح مردم به صورت تدریجی؛

از روش‌های حکمت‌آمیز این است که مردم را به‌طور پلکانی امر به معروف و نهی از منکر کنیم. همان‌گونه که خلقت انسان به‌صورت مرحله‌ای انجام می‌پذیرد، برای اصلاح نیز این سنت مؤثر است و در شرع مقدس مورد توجه قرار گرفته است.

خداوند متعال شریعت اسلامی را بر آن‌حضرت ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} به‌صورت تدریجی نازل فرمود؛ ابتدا عقاید بنیادین، سپس اصول اخلاقی و سپس احکام را به ترتیب نازل کرد. همچنین در بخش محرّمات، ابتدا قتل ناحق، زنا، دزدی ،خوردن مال یتیم، حیف و میل‌کردن مال مردم و در آخر، احکام معاملات و حرمت ربا را بیان نمود. حرمت شراب نیز در مراحل مختلف تبیین شد؛ در حقیقت می‌توان گفت که از علل نزول تدریجی قرآن توجه به این نکته‌ی مهم «تدریج» است؛ زیرا قرآن‌کریم کتابی تربیتی است و برای هدایت انسان‌ها به‌سوی کمال مطلوب نازل شده است.

 حضرت عایشه ^{رضی‌الله‌عنها} روایت می‌کند: «إنما نزل أول ما نزل منه سورة من المفصل فيها ذكر الجنة والنار حتى إذا ثاب الناس إلى الإسلام، نزل الحلال والحرام، ولو نزل أول شيء: لا تشربوا الخمر، لقالوا: لا ندع الخمر أبدا. ولو نزل: لا تزنوا، لقالوا: لا ندع الزنا أبدا»؛ ترجمه: (آنچه اول نازل شد، سوره‌ای از سوره‌های مفصل بود که در آن از بهشت و جهنم یاد شده بود، وقتی مردم به اسلام روی آوردند، آنگاه آیات حلال و حرام نازل شد و اگر از همان آغاز می‌فرمود: شراب ننوشید، مردم می‌گفتند: ما هرگز شراب را ترک نمی‌کنیم و اگر از همان آغاز می‌فرمود: زنا نکنید مردم می‌گفتند: ما هرگز زنا را ترک نمی‌کنیم.)

 پس هر سخن جایی و هر نکته مکانی دارد و خردمندانه نیست برای مردمی که اصول دینی را انکار می‌کنند، از فروعات دین و مکروهات سخن بگوییم؛ بلکه ابتدا به تثبیت اصول بپردازیم و آنگاه مخاطبین را به فروع فرا خوانیم و از مکروهات بازداریم.

6. شیوه‌ی غیرمستقیم؛

بعضی افراد تحمل شنیدن اندرزها و یا انتقادهای مستقیم را ندارند، ازاین‌رو باید برای اصلاح رفتار آنان از روش غیرمستقیم استفاده کرد. به قول معروف «به در بگو تا دیوار بشنود» آن‌حضرت ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} وقتی می‌خواست نادرستی کاری را بیان کند، از روش عام و غیرمستقیم استفاده می‌کرد و می‌فرمود: «مَا بَالُ أَقْوَامٍ یقُولُونَ كَذَا وَكَذَا»؛ یعنی: (چرا کسانی چنین می‌گویند یا چنان می‌کنند؟)

روش قرآن‌کریم نیز این‌گونه است؛ هرگاه خداوند عزوجل پیامبرش را سرزنش کرده، مقصودش دیگران نیز بوده است: «وَلَوْلاَ أَن ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدتَّ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلاً»؛ ترجمه: (و اگر ما تو را استوار و پابرجای [بر حق] نمی‌داشتيم، دور نبود كه اندکی بدانان بگرایی.)

بخش قبلی | بخش بعدی