نوافل و نقش آن در تحكیم رابطه بنده با الله (بخش اول)

نویسنده: استاد مفتی عبداللطیف ناروئی

نوافل در تعمیق ابعاد معنوی وجود انسان و تحكیم پیوند بنده با الله عزّوجلّ نقش مؤثر و شگرفی دارند. نوافل به مثابۀ دژ مستحكمی برای فرایض‌ هستند كه اگر این دژ نباشد، بنای فرایض نیز دچار خلل و زیان خواهد شد و رو به كاستی می‌رود. اشتغال به نوافل، سبب جلب رحمت‌های ویژۀ الهی می‌شود و از تحلیل رفتن قوای انسانی در راه‌های دیگر جلوگیری می‌كند و انسان را پله پله به سوی ساحت قرب خداوندی به جلو می‌راند. نوافل دروازه‌‌ای گرانمایه و پر ارج از كرانه‌های وسیع توفیقات و الطاف الهی‌اند كه به روی انسانهای سعادتمند گشوده می‌شوند و زوایای روح انسان مؤمن را جلا می‌بخشند.

فردی كه به نوافل اهتمام دارد، در مسیر تزكیۀ نفس گامزن است و می‌تواند جایگاه ویژه‌ای در بارگاه الله تعالی احراز نماید. خداوند عزّوجلّ نیز عمل چنین انسانی را می‌پذیرد و بر مقام قربش می‌افزاید. ارشاد خداوندی است: «و من أراد الآخرة و سعی لها سعیها و هو مؤمن فأولئك كان سعیهم مشكوراً»[اسراء: 19]؛ هر كس كه (زندگی جاودانۀ) آخرت را بخواهد و برای (به دست آوردن) آن، تلاش سزاوار آن را از خود نشان دهد، در حالی كه مؤمن باشد، این چنین كسانی، تلاششان مشكور است (و بی‌اجر نمی‌ماند).

امر مهمی كه از این آیه مستفاد می‌گردد آنست كه تلاش آخرت باید تلاشی درخور و شایان‌ شأن آخرت باشد، نه اینكه شخص به راحت خود بیندیشد و هرگاه دلش خواست برای آخرت تلاش نماید، بلكه همواره باید آخرت مدنظر انسان مؤمن بوده و در راه رسیدن به رضای پروردگار تلاش شایسته بنماید و به سبب هوای نفس و سستی‌های عارضه خللی در كارش ایجاد نگردد. زیرا كه خداوند عزّوجلّ در آیه فوق‌الذكر فرموده است: «و سعی لها سعیها»، و صرفاً «سعی» نفرموده است.

اهمیت نوافل در شریعت اسلامی

نوافل در شریعت اسلامی از اهمیت بسزایی برخورداراند. بر همین اساس پیامبر صلی‌الله علیه وسلم هم در گفتار و هم در عمل به عبادات نفلی توجه و عنایت ویژه‌ای داشته است و حتی از جانب خداوند مأمور گردیده است تا در شب‌ به عبادت خداوند و خواندن نماز اشتغال داشته باشد. همچنین خداوند عزّوجلّ به پیامبر گرامی‌اش دستور می‌دهد: «فإذا فرغت فانصب و إلی ربك فارغب»[انشراح: 8 ـ 7]؛ پس هنگامی كه (از كار و بارت) فراغت یافتی (در پرستش و عبادت پروردگارت) بكوش، و به سوی پرودگارت بگرای (و در نزد او الحاح و تضرع كن).

یعنی هنگامی كه از محنت دعوت و تبلیغ احكام فارغ گشتی، برای محنت دیگری آماده باش، یعنی به نماز، ذكر الله و دعا و استغفار مشغول باش.

مفتی محمد‌شفیع عثمانی رحمه‌الله در این باره می‌نویسد: بزرگ‌ترین عبادت برای حضرت رسول‌ اكرم صلی‌الله علیه وسلم آن بود كه به دعوت و تبلیغ بپردازد و در اندیشۀ اصلاح خلق باشد و راه راست را به آنان بنمایاند. اما این عبادت در رابطۀ با خلق و اصلاح آنان بود، و این آیه به پیامبر صلی‌الله علیه وسلم یادآور می‌شود كه تنها به این عبادت اكتفا نكند بلكه هر گاه فرصت یافت، بدون واسطۀ خلق و در خلوت به عبادت خداوند مشغول شود و در هر كاری از ایشان خواستار كامیابی باشد كه مقصود اصلی از خلقت انسان تخلق به اخلاق الهی و عبادت بدون واسطه الله تعالی می‌باشد. علت ذكر بخش اول یعنی فراغت از عبادت به واسطۀ خلق همین بوده است كه این امر بنا بر ضرورت و نیاز است و امكان فارغ شدن از آن وجود دارد اما كار دوم یعنی توجه الی ‌الله چیزی است كه مؤمن هیچگاه از آن فارغ نمی‌گردد بلكه باید تمام عمر و توانایی خود را در این زمینه صرف كند.

از آیۀ فوق این امر نیز ظاهر می‌گردد كه علما و دعوتگرانی كه به تعلیم و تبلیغ و اصلاح خلق اشتغال دارند نباید از این امر غفلت ورزند كه بعضی اوقات در خلوت به سوی خداوند توجه كرده به ذكر‌الله و عبادت مشغول گردند و وقت خاصی را برای این كار اختصاص دهند، چنانكه سیرۀ علمای سلف شاهد چنین سلوكی است و بدون آن تعلیم و تبلیغ  نیز مؤثر نخواهد بود و نور و بركتی نخواهد داشت.

«فانصب» از «نصب» گرفته شده كه معنای اصلی‌اش خستگی و كوفتگی است و اشاره به این امر دارد كه عبادت و ذكر الله تا حدی باید انجام گیرد كه از آن مقداری مشقت و خستگی نیز احساس شود، و انجام عبادت نباید بر حالت سرخوشی و تا زمان راحت نفس و جسم منحصر باشد. پایبندی به هر وظیفه یا معمولی از ذكر و عبادت خود موجب نوعی مشقّت و خستگی است گر چه مختصر باشد.

نوافل وسیلۀ تقرب به الله تعالی

لاجرم كسی كه همواره دروازۀ رحمت‌های الهی را بكوبد و سر از آستان آن ذات بی‌همتا بر ندارد، بدو نزدیكتر می‌گردد و خداوند عزوجل نیز چنین انسانهایی را مورد استقبال قرار داده و با رحمت و رضای خویشتن آنان را می‌نوازد، و هر كس سهم بیشتری داشته باشد تقرب بیشتری نصیب او خواهد شد. بویژه هنگامی كه آدمی سر به سجده می‌افكند از تمامی حالات به خداوند نزدیكتر می‌شود. حضرت ابوهریره رضی‌الله‌عنه روایت كرده است كه آن‌حضرت صلی‌الله علیه وسلم فرمودند: «أقرب ما یكون العبد من ربه تعالی و هو ساجد، فأكثروا الدعاء»؛ نزدیك‌ترین حالت بنده با پروردگارش در حالت سجده است، پس در این حالت بسیار دعا كنید.

پیغمبر اكرم صلی‌الله علیه وسلم نماز را سبب سردی و روشنایی چشمان خویش عنوان كردند، بدان جهت كه در سجده با خداوند عزّوجلّ بسیار نزدیك می‌شود و به محبوب خویش می‌پیوندد و در واقع نماز پل ارتباطی خالق و مخلوق است.

عارف برجسته شیخ ابن‌‌عطا‌ءالله اسكندری می‌فرماید: چرا گمان می‌شود كه چیزی در میان او و ربش حجاب قرار می‌گیرد در حالی كه به نسبت هر چیز دیگر به او نزدیكتر است.

اهتمام به نوافل در واقع فراتر از وظیفه و در جهت تقرب حاصل كردن به خداوند عزوجل می‌باشد، و نماد عشق و شیدایی به محبوب حقیقی است كه به این شكل تجلی پیدا می‌كند. حضرت رسول‌اكرم صلی‌الله علیه وسلم فرمودند كه ارشاد خداوند است: «ما یزال عبدی یتقرب إلی بالنوافل حتی أحبه فإذا أحببته كنت سمعه الذی یسمع به و بصره الذی یبصر به و یده التی یبطش بها و رجله التی یمشی بها و إن سألنی لأعطینه و إن استعاذنی لأعیذنه»؛ بندۀ من همواره با نوافل به من تقرب می‌جوید تا جایی كه او را دوست می‌دارم، پس وقتی او را دوست بدارم، شنوایی او می‌شوم كه با آن می‌شنود، بینایش كه با آن می‌بیند، دستش كه با آن می‌گیرد، پایش كه با آن راه می‌رود، و اگر از من چیزی بخواهد حتماً به او عنایت خواهم كرد و اگر به من پناه بجوید حتماً او را پناه خواهم داد.

علامه سید‌ابوالحسن‌ علی ندوی می‌نویسد: اهتمام ورزیدن به نمازها و كثرت نوافل و ذوق عبادت در زمینۀ صفای نفس، بالندگی روح، اتصال با عالم قدسی و حصول تجلیات ربانی چنان سهمی دارد كه هیچ چیز دیگری ندارد. با نوافل و طاعات، عجز و انكساری بنده در پیشگاه خداوند ظاهر می‌گردد و همچنین خوف و محبت خداوند پیدا می‌شود و از صفات و عادات حیوانی توفیق رهایی حاصل می‌گردد كه سرچشمه هر ظلم و ستم، معصیت و سركشی، و نفس‌پرستی و نافرمانی هستند.

نتیجۀ اهتمام ورزیدن به نوافل و عبادات، تقرب به خداوند عزوجل است و این تقرب فواید بی‌شماری خواهد داشت بویژه آنكه خداوند عزوجل در بهشت برین او را جایگاهی بس والا و نیك عطا می‌گرداند و دیگر آنكه در بهشت همراه پیامبر گرامی صلی‌الله علیه وسلم می‌باشد. چه فضل و نصیبی برتر و بهتر از اینكه پس از رضایت خداوندی در بهشت همراهی آن‌حضرت صلی‌الله علیه وسلم نیز حاصل گردد.

در صحیح مسلم از ابوفراس ربیعه ‌بن ‌كعیب اسلمی، كه از شاگردان مدرسۀ صفه و خادم آن‌حضرت صلی‌الله علیه وسلم بود، چنین روایت شده است: من شب‌ها نزد آن‌حضرت صلی‌الله علیه وسلم حاضر شده و نیازها و اسباب وضوی ایشان را فراهم می‌كردم. روزی آن‌حضرت صلی‌الله علیه وسلم فرمودند: از من چیزی بخواه! من گفتم: رفاقت تو را در بهشت می‌خواهم. فرمودند: این را بگذار و چیزی دیگر بخواه! من گفتم: من همین را می‌خواهم. آن‌حضرت صلی‌الله علیه وسلم فرمودند: پس با كثرت سجده (خواندن نمازهای نافله) مرا یاری فرما.

همچنین نوافل در تعمیق پایه‌های ایمانی و تثبیت بنیاد فرایض و اعمال دیگر نقش حفاظتی و مهمی را ایفا می‌كنند به همین جهت آن‌حضرت صلی‌الله علیه وسلم بسیار بدان اهمیت می‌دادند.

جبران كاستی‌ها با نوافل برای تكمیل كاستی‌ها در انجام فرایض و حفاظت از آنها لازم است كه به طور ویژه به نوافل توجه و اهتمام مبذول گردد. علامه ندوی می‌نویسد: در نماز قبل و بعد از فرایض، نماز‌های دیگری نیز هستند كه آنها را سنن راتبه می‌گویند، این نمازها از آن‌حضرت صلی‌الله علیه وسلم ثابت هستند و آنها را در زمان اقامت با پایبندی ادا كرده‌اند. مثال این نمازها، مثال خندق‌هایی است كه برای حفاظت از قلعه‌ها و دژها در چهار طرف آنها كنده می‌شوند تا مانع نفوذ دشمن به داخل شهر گردند. هر كس به ادای سنت‌ها اهتمام ورزید، از نماز فرض به طریق اولی محافظت می‌كند و به آن اهتمام می‌ورزد، و كاستی‌ها و ضعف‌های فرایض با ادای نوافل جبران می‌گردد.

از حضرت رسول‌‌ صلی‌الله علیه وسلم روایت شده است: نخستین چیزی كه در روز قیامت از بنده پرسیده می‌شود نماز است؛ اگر وضعیت نماز خوب باشد شخص كامیاب می‌گردد، اما اگر وضعیت نمازش خوب نباشد شخص ناكام و نامراد می‌گردد. اگر در فرایض او كاستی باشد خداوند عزوجل می‌‌فرماید: بنگرید كه بنده من نفل دارد یا خیر؟ وانگهی كاستی‌های فرایض با آن بر طرف می‌گردد. در خصوص بقیۀ اعمال نیز چنین می‌شود.

حكمت دیگری كه در نوافل وجود دارد آنست كه هر كس به نوافل اهتمام ورزد به فرایض بیش از آن اهمیت می‌دهد و هرگز به ترك فرایض یا یكی از فرایض راضی نخواهد شد. اما اگر فقط به فرایض اكتفا كند رفته رفته در فرایض نیز سستی و كاستی رخنه می‌كند.

اهتمام پیامبر اكرم صلی‌الله علیه وسلم به نوافل

حضرت رسول‌اكرم صلی‌الله علیه وسلم با توجه به مسئولیت خطیرش در قبال امت و مقام بلند و ارجمندش در پیشگاه خالق و مخلوق، در زمینۀ عبادات و نوافل نیز بیش از همه اهتمام می‌ورزید. بسیاری از خطاب‌های قرآنی نیز در این خصوص متوجه آن‌حضرت صلی‌الله علیه وسلم بود، به همین جهت ایشان به نوافل و نماز شب اهمیت بسیار می‌دادند كه بر اثر آن پاهای مبارك ایشان متورم گردید. حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها فرمود: ای رسول گرامی! خداوند گناهان گذشته و آینده‌ات را معاف كرده است، پس چرا تا این حد خودتان را زحمت می‌دهید؟ حضرت رسول صلی‌الله علیه وسلم فرمودند: «أفلا أكون عبداً شكوراً»؛ آیا بندۀ شكر‌گزاری نباشم.

از این گفتار آن‌حضرت صلی‌الله علیه وسلم روشن می‌گردد كه توجه و عنایت به نوافل به نوعی شكرگزاری از خدای عزّوجلّ است، و حضرت رسول صلی‌الله علیه وسلم در این زمینه نیز پیشتاز امت بودند.

بخش بعدی