در یادداشت قبلی از چگونگی شکل‌گیری و تاریخ رسانه‌ها سخن به میان آمد، در این نوشته در مورد تأثیر رسانه‌ها بر روابط خانواده بحث خواهد شد.
اینترنت و وسایل ارتباط جمعی با نفوذ در حریم خصوصی خانواده‌ها، به‌خصوص نسل جوان، کنترل تغییر و تبدیل فضای اجتماعی و فرهنگی مخاطبانشان را به‌دست گرفته است تا ارزش‌های جامعه‌ی غربی را به‌تدریج و بدون مقاومت جایگزین هویت کاربران نماید.
امروزه بیش‌ازپیش رسانه‌ها و ابزارهای تبلیغاتی قدرتمندِ غربی به جایگاه ویژه‌ای در خانواده‌های جهان سومی دست یافته است. ظهور تکنولوژی‌های نوینِ ارتباطی در کنار خوبی‌ها و سهولت‌آوری‌هایشان، ناهنجاری‌های بسیاری ایجاد نموده و مشکلات متعددی به بار آورده است؛ ازهمین‌رو، در این یادداشت به‌صورت فشرده به شناسایی، پیشگیری، کاهش آسیب‌های مخرب و تأثیرگذارِ وسایل ارتباط جمعی بر رفتار و منش خانواده‌ها پرداخته شده است.
و همچنین نویسنده به بررسی مهم‌ترین آسیب‌های ناشی از وسایل ارتباطی بر روابط خانواده‌ها پرداخته و راهکارهایی جهت مقابله و کاهش تهدیدات آنها ارائه نموده است.
خانواده از آغاز تاریخ تاکنون در میان تمامی جوامع بشری اصلی‌ترین نهاد اجتماعی و زیربنای اصلی جوامع بوده است. پرداختن به استحکام این بنای مقدس و بنیادین و حمایت و هدایت آن به جایگاه واقعی و متعالی‌اش، سبب اصلاح جامعه‌ی بزرگِ انسانی می‌شود و برعکس، غفلت از آن موجب دورشدن بشر از حیات حقیقی و سقوط به ورطه‌ی هلاکت و ضلالت می‌شود.
اسلام به‌عنوان دین انسان‌ساز و تشکیل‌دهنده‌ی حیات طیبه، توجه‌ی ویژه‌ای به تکریم و اعزاز خانواده دارد و این نهاد مقدس را کانون تربیت و مهد مودّت و رحمت معرفی می‌کند و هدف از تشکیل خانواده را تأمین نیازهای مادی، عاطفی و معنوی انسان ازجمله‌ی دستیابی به سکون و آرامش برمی‌شمارد.
تعریف خانواده
خانواده هسته‌ی مهم رابطه‌ی نسبی یا سببی میان اعضای خانواده را تشکیل می‌دهد. (شهلا اعزازی، جامعه‌شناسی خانواده، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، ۱۳۷۶، ص: ۱۰.)
خانواده رکن بنیادین اجتماع، سلول سازنده‌ی زندگی انسان، خشت بنای جامعه، کانون اصلی حفظ سنت‌ها، هنجارها و ارزش‌های اجتماعی است و شالوده‌ی استوار پیوندهای اجتماعی و روابط خویشاوندی و کانون بروز و ظهور عواطف انسانی و پرورش اجتماعی است. خانواده واحدی است که براساس ازدواج پدید می‌آید و از آغاز تشکل خود، حریم امنِ زندگی و پناهگاه کوچک اجتماعی محسوب می‌شود و تأثیر شگرف آن بر تمام شئون زندگی افراد، به‌ویژه فرزندان، غیر قابل انکار است. با این حال، این سیستم تربیتی نیز مانند هر سیستم دیگری دستخوش حوادث تلخ، ناامنی درونی و ازهم‌پاشیدگی احساسی و گرفتار تهدید می‌شود که باید با آنها مقابله و رویارویی صورت بگیرد.
خانواده یك نهاد اجتماعی مهم است. این نهاد دارای کارکردهای مهمی است که اگر تضعیف یا نابود شود، اساس و بنیان خانواده ازهم می‌پاشد. خانواده تنها نهاد و یگانه‌ی مجرای طبیعی و اصلی انتقال فرهنگ‌ها و سنت‌ها از یك نسل به نسل دیگر است؛ اگر ارکان خانواده سست شود، رشته‌ی فرهنگ، عقاید، دین و ارزش‌های اخلاقی سست می‌شود و سنت‌ها و آداب دچار نابودی و اضمحلال می‌گردد. در جوامعی که میان فرهنگ خانواده و فرهنگ حاکم بر جامعه تضاد موجود باشد، افراد خانه‌دار و سرپرست سعی می‌کنند فرهنگ مطلوب خود را در محیط خانواده حفظ کنند و از دستبرد فرهنگ حاکم و متغایر با ارزش‌های مطلوبشان ایمن بدارند.
رسانه و خانواده
کمترین آسیب رسانه در خانواده کاهش ارتباطات عاطفی اعضای خانواده با یکدیگر می‌باشد، چراکه این وسیله‌ی مدرن و کنترل‌نشدنی، به‌خصوص تلویزیون و اینترنت، فرصت برقراری ارتباط کلامی و گفت‌وگو، فرصت برآورده‌کردن نیازهای عاطفی و همدلی و احساس احترام و درک متقابل را ازبین می‌برد. در چنین خانواده‌هایی اهمیت نقش پیوند عاطفیِ عمیق نسبت‌به همدیگر ازبین رفته کانون خانواده تبدیل به گروه‌های بی‌خاصیت و خنثی می‌گردد که درنهایت منجر به گسست پیوندی و ازهم‌پاشیدگی دورنی خواهد شد.
کارکرد رسانه‌های جمعی، به دلیل کارکردهای متنوع و ایجاد تغییرات پیوسته، به‌تدریج جای ارتباط میان‌فردی و رودررو را سلب کرده موجب شده در خانواده فضای انفرادی به‌جای فضای جمعی و عاطفی حاکم شود.
امروزه رسانه‌های غربی در پی تضعیف کانون خانواده هستند که انواع وسایل ارتباطی از قبیل تلویزیون، مطبوعات، اینترنت و سینما را به‌ترتیب شامل می‌شود و هر کدام نقش ویژه‌ی خودش را دارد. بررسی و دقت در حجم و محتوای برنامه‌های تولیدشده‌ی رسانه‌های پرنفوذ دنیا این مسئله‌ی حاد و معضل شیوع‌یافته را روشن می‌کند.
مشکلات دیگری که دستاورد این رسانه‌ها می‌باشد، به شرح ذیل است:
۱. ترویج خشونت؛ یکی از مهم‌ترین و آشکارترین پیامدهای منفی فیلم‌ها و برنامه‌های شبکه‌های ماهواره‌ای افزایش خشونت در خانواده‌هاست که آتش بر کانون آنها می‌اندازد و بنیانشان را متزلزل می‌کند؛
۲. ترسیخ باورهای وارونه درباره‌ی مسائل عاطفی؛
تبلیغات نادرست و معکوس در رسانه‌ها که دائماً با شیوه‌های اشتباه نشان داده می‌شود، می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری باورهای غلط و کسب اطلاعات نادرست در روابط افراد شود؛
۳. ایجاد زمینه‌های اختلاف و تنش میان افراد خانواده؛
تماشای صرف و بدون نقد برنامه‌های متنوع ماهواره‌ای و اینترنتی و مقایسه‌ی منفی خویشتن با شخصیت‌ها و داستان‌های این برنامه‌ها، می‌تواند خوراک لازم برای ایجاد یک درگیری میان افراد خانواده را فراهم کند؛
۴. القا و تحمیل باورهای مخالفِ ارزش‌های دینی و فرهنگی؛
۵. سست‌شدن بنیان خانواده و وقوع گسست احساسی.
راهکارهای پیشنهادی
۱. تقویت فرهنگ و نشان‌دادن ارزش‌های والای آن به سطوح پایین جامعه؛
۲. دفاع از ارزش‌های ملی؛
۳. ارتقای سطح آگاهی افراد؛ ۴. ترویج زندگی معنوی و پرهیزگارانه؛
۵. ترویج الگوهای رفتاری صحیح در خانواده و جامعه؛ ۶. ایجاد حرکت‌های متقابل رسانه‌های اسلامی برای ساختن و بازنمایی مجدد ارزش‌های جوامع اسلامی و صیانت از حریم خانواده‌ها؛ ۷. حرکت آگاهانه و صحیح مدیران فرهنگی جامعه برای کاهش اثرات منفی برنامه‌های ماهواره‌ای و اینترنتی؛
۸. تبیین صحیح پیامدهای منفی ماهواره و فضای اینترنتی برای خانواده‌ها، به‌خصوص نسل جوان، در قالب سیمنارها، جلسات فرهنگی در مساجد و مدارس؛
۹. استفاده از مطبوعات برای جلوگیری از آثار منفی رسانه‌های غربی.
اینها کلیدواژه‌‌هایی برای مقابله و جلوگیری از نفوذ بیشتر تبعات منفی رسانه‌ها در کانون خانواده‌هاست که تا حدی می‌تواند کارگر باشد.
فلش برنامه‌ریزی جهان غرب روی هویت‌زدایی، دین‌زدایی، خانواده‌ستیزی و خانواده‌گریزی زوم شده است و براساس این محورها به تولید فیلم و برنامه می‌پردازد. نگاه اساسی فیلم‌هایی که توسط رسانه‌های غربی تولید و از طریق شبکه‌های ماهواره‌ای و اینترنتی در اختیار خانواده‌ها قرار می‌گیرد، به دنبال نابودکردن نگاه پاک مرد و زن در خانواده است. آنان تلاش می‌کنند تا زیور عفاف را یک عامل مخرب جلوه بدهند تا حریم میان زن و شوهر شکسته شود و ناهنجاری‌های احساسی و عاطفی به‌وجود بیاید و این نوع اتفاقات خانوادگی عادی گردد. رسانه‌های دیداری و شنیداری بخشی از منش و اخلاق افراد جامعه را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. اگر خانواده‌ها به‌صورت مداوم و مستمر مخاطب برنامه‌های ماهواره باشند، قطعاً تأثیر بسیار عمیقی روی آنان خواهد گذاشت، به‌ویژه دختران و پسران جوانی که آماده‌ی پذیرش هرگونه‌ی افکار و اندیشه هستند. تبلیغات سوء شبکه‌های اجتماعی اثرات مخربی روی اعتقادات، تفکرات، شخصیت‌ها و نحوه‌ی تربیت خانواده‌ها، به‌ویژه زنان و جوانان دارد و افراد را از تفکرات و اعتقادات صحیحشان جدا و دور می‌کند. تمام اهداف این برنامه‌ها روی نابودی سلامت فکر و روان اشخاص و تغییر و انحراف ذهنیتشان از مسیر اصلی تربیتی و اخلاقی متعارفشان به سمت پذیرش الگوهای ناصواب غربی متمرکز است. آنان به تلاش و تخریب خود ادامه می‌دهند تا مخاطبانشان از بنیان خانواده و ریشه‌ی اصلی اسلامی فاصله بگیرند و تابع اصول منحط لیبرالِ غربی شوند.
باتوجه‌به اهمیت مسئله‌ی خانواده و هم‌راستا با مباحث مطرح‌شده، پیشنهادهایی به‌منظور ترویج و ارتقای فرهنگ خانواده برای افرادی که در زمینه‌ی رسانه‌های اسلامی فعالیت دارند، ارائه می‌شود:
۱. معرفی دیدگاه اسلام درباره‌ی اهمیت جایگاه خانواده و کارکردهای آن در نظام اسلامی؛
۲. ارتقای سطح فرهنگی و تربیتی اعضای خانواده به‌منظور برجسته‌سازی نقش آن در سلامت و بهبود اوضاع فرهنگی جامعه؛
۳. آگاه‌کردن افراد خانواده نسبت‌به حقوق و وظایف همدیگر و زدودن نگرش‌های نادرست جامعه؛
۴. گسترش و انتشار ارزش‌های اصیل اسلامی در خانواده‌ها برای تربیت نسل سالم، باایمان، مسئول و تأثیرگذار روی خودشان، خانواده و جامعه‌شان؛
۵. تقویت شخصیت و جایگاه واقعی زنان و مردان به‌عنوان پدر، مادر و همسر و توجه به نقش اساسی آنان در توسعه‌ی بستر پرورش انسانی و تربیت نسل بالنده در خانواده و پرهیز از روحیه‌ی مردستیزی یا زن‌ستیزی؛
۶. معرفی و الگو قراردادن زنان و مردان موفق جامعه در رسانه‌ها، باتوجه‌به موفقیت آنان در نقش مادر، پدر و همسر؛
۷. ترسیم کارکردهای زیستی، تربیتی، روانی و عاطفی خانواده به‌عنوان مهم‌ترین بستر رشد فرهنگی جامعه؛
۸. بازنمایی ضرورت توجه والدین نسبت‌به تخصیص زمان کافی برای تربیت فرزندان و تأمین نیازهای عاطفی آنان و بیان پیامدهای ناشی از بی‌توجهی به این امر؛
۹.افزایش آگاهی‌های همسران و شوهران در زمینه‌ی حقوق و تکالیف یکدیگر، احکام زناشویی و تنظیم نظام خانواده، تلطیف روابط حقوقی همراه با حسن خلق و معاشرت سالم؛
۱۰. فرهنگ‌سازی و آموزش‌دهی در زمینه‌ی گسترش فرهنگ عفاف و پایبندی‌های اخلاقی با هدف تحکیم بنیان خانواده و جلوگیری از بروز ناهنجاری‌های اجتماعی؛
۱۱. بررسی علل افزایش ناهنجاری‌های فرهنگی و اخلاقی در میان اعضای خانواده و ارائه‌ی راهکارهای مناسب جهت رفع آن.
باتوجه‌به مطالب گذشته، ناگفته پیداست که برای جلوگیری از هر پدیده‌ی ناسالمی باید واکنش و عکس‌العمل صورت بگیرد و در کنار حرکت دفاعی برای ایمن‌ماندن از صدمه‌ها و آسیب‌ها، اقداماتی هجومی باید صورت بگیرد تا در کنار حفاظت خویشتن و دیگران، امتیازی هم از مقابل به نفع خودی‌ها کسب شود.
By محمد فاتح