حکم برگزاری شب یلدا و تاریخچه آن «بخش سوم»

نویسنده: خالد یاغی‌زهی

حکم برگزاری شب یلدا و تاریخچۀ آن

بخش سوم

تاریخچۀ شب یلدا و بیان حقیقت آن

شب یلدا یکی از مراسمات محبوب و دیرین بعضی از اقوام می­‌باشد، این شب به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ قوس/آذر (آخرین روز خزان) تا طلوع آفتاب در اول ماه جدی/دی (نخستین روز زمستان) اطلاق می‌­شود.^[1]

بسیاری از اقوام شب یلدا را جشن می­‌گیرند. این شب در نیم کرۀ شمالی با انقلاب زمستانی مصادف است و به همین دلیل از آن زمان به بعد طول روز بیش­تر و طول شب کوتاه­‌تر می­‌شود، آخرین شب خزان  و اولین روز زمستان مصادف است با انقلاب زمستانی برای دگرگونی آب و هوایی و چون خورشید بیشترین نزدیکی را به خط افق دارد؛ لذا مدت روز کوتاه‌­ترین و مدت شب طولانی‌­ترین شب سال می­‌شود، خورشید در حرکت سالانۀ خود، در آخر پاییز به پایین‌­ترین نقطۀ افق جنوب شرقی می­‌رسد که موجب کوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریکی شب می­‌شود. اما از آغاز زمستان یا انقلاب زمستانی، خورشید دگرباره به‌سوی شمال شرقی باز می­‌گردد که نتیجۀ آن افزایش روشنایی روز و کاهش شب است.^[2]

به عبارت دیگر، در شش­ماهۀ آغاز تابستان تا آغاز زمستان، در هر شبانه‌­روز خورشید اندکی پایین‌­تر از محل پیشین خود در افق طلوع می­‌کند تا در نهایت در آغاز زمستان به پایین­‌ترین حد جنوبی خود با فاصله ۵/۲۳ درجه از شرق یا نقطۀ اعتدالین برسد. از این روز به بعد، مسیر جابجایی‌­های طلوع خورشید معکوس شده و مجدداً بسوی بالا و نقطۀ انقلاب تابستانی باز می‌گردد. آغاز بازگردیدن خورشید به‌سوی شمال شرقی و افزایش طول روز، در اندیشه و باورهای مردم باستان به­‌عنوان زمان زایش یا تولد دیگربارۀ خورشید دانسته می‌­شد و آن‌را گرامی و فرخنده می‌­داشتند.

یلدا و جشن­‌هایی که در این شب برگزار می­‌شود، یک سنت باستانی است. مردم روزگاران دور و گذشته که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می­‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل­‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌­های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.^[3]

آنان ملاحظه می‌­کردند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می­‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌­توانستند استفاده کنند. این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش‌­اند. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی-هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌­ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب­‌ها کوتاه­‌تر می­‌شوند، از همین رو آن‌را شب زایش خورشید نامیده و آن‌را آغاز سال قرار دادند.^[4]

بدین سان در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع می­‌شد و در اوستا، واژۀSareda, Saredha «سَرِدَ» یا «سَرِذَ» که مفهوم «سال» را افاده می‌­کند، خود به معنای «سرد» است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است.^[5]

اگر بنگرید می‌­دانید که؛ شب یلدا یک ریشۀ غیراسلامی دارد و حتی از روی تقدیس و گرامی‌داشت خورشید، که یکی از طبع و خوی‌­های خورشید­پرستان و یا همان مهرپرستان و یا آتش­‌پرستان است و آنان حتی شب یلدا و یا همان شب­‌چله را شب زایش خدای مهر (خورشید) می‌­دانند و با جشن گرفتن چنین روزی، خدای خود یعنی مهر را ستایش و تمجید می­‌نمودند و حتی آئین اوستایی آن را روز اول سال رسمی خود معرفی می­‌کند، به گونه‌­ای که می­‌گویند: واژۀ یلدا سریانی و به معنی ولادت است. ولادت خورشید (مهر، میترا) و رومیان آن را ناتالیس آنویکتوس یعنی روز تولد (مهر) شکست‌ناپذیر نامند.^[6]

بنابر باور زرتشتیان، در پایان این درازشب، که اهریمنی و نامبارکش می­‌دانستند (و می‌­دانند)، تاریکی شکست می­‌خورد، روشنایی پیروز و خورشید زاده می‌­شود و روزها رو به بلندی می‌­نهد.

و حتی ابوریحان بیرونی در مورد شب یلدا و مناسبت و حقیقت آن چنین معلومات داده و می‌­گوید: «نام این روز میلاد اکبر است، مقصود از آن انقلاب شتوی است. گویند در این روز نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می‌­شود و آدمیان نشو و نما آغاز می­‌کنند و (پری)­ها به فنا روی می‌­آورند».^[7]

در (آثار الباقیة) بیرونی، از روز اول دی ماه با عنوان «خور» نیز یاد شده است، یعنی روزی که خورشید و یا همان مهر به دنیا آمده و جالب است که بدانید در قانون مسعودی نسخۀ موزۀ بریتانیا در لندن، شب یلدا با نام «خُره روز» ثبت شده، اگرچه در برخی منابع دیگر «خرم روز» نامیده شده است. رومیان آن را ناتالیس آنایکتوس یعنی روز تولد مهر شکست‌ناپذیر می­‌نامند. ابوریحان بیرونی از این جشن با نام میلاد اکبر نام برده و منظور از آن را میلاد خورشید دانسته است.^[8]

ایرانیان باستان بر این گمان بودند که منظور از تولد خورشید یعنی نجات خورشید از چنگال شیطان‌ها، آن‌­ها معتقد بودند که در شب یلدا و چنین روزی خورشید (خدای مهر) از چنگال اهریمن‌­ها (خدای پلیدی) نجات یافته و رها شده است؛ لذا به نحوست آن روز دور هم جمع می­‌شدند و آداب و مراسم خاصی برپا کرده و خوراکی‌­ها و میوه‌­های خاصی می­‌خوردند و آن شب را شب رهایی از پلیدی و مشکلات می‌پنداشتند، چرا که خدای‌شان (مهر و یا میترا) در آن شبانه‌­روز از دست خدای پلیدی و اهریمن‌­ها نجات پیدا کرده بود و حتی جالب است که بدانید این شب مصادف است با شبی که مسیحیان آن را میلاد مسیح ^{علیه‌السلام} می‌­دانند، یعنی کریسمس! نه تنها مسیحیان بلکه اقوام هندی نیز آن را جشن می­‌گرفتند، بسیاری از ادیان نیز به شب چله مفهومی دینی دادند. در آیین میترا (و بعدها با نام کیش مهر)، نخستین روز زمستان به نام «خوره روز» (خورشید روز)، روز تولد مهر و نخستین روز سال نو بشمار می‌­آمده است و امروزه کارکرد خود را در تقویم میلادی که ادامۀ گاه‌شماری میترایی است و حدود چهارصد سال پس از مبدأ میلادی به وجود آمده؛ ادامه می‌­دهد.

فرقه­‌های گوناگون عیسوی، با تفاوت­‌هایی، زادروز مسیح را در یکی از روزهای نزدیک به انقلاب زمستانی می‌­دانند و همچنین جشن سال نو و کریسمس را همچون تقویم کهن سیستانی در همین هنگام برگزار می‌­کنند.

مبدأ سال‌شماری تقویم کهن سیستانی از آغاز زمستان بوده و جالب اینکه نام نخستین ماه سال آنان نیز «کریست» بوده است. منسوب داشتن میلاد به میلاد مسیح، به قرون متأخرتر باز می­‌گردد و پیش از آن، آن‌گونه که ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه نقل کرده است، منظور از میلاد، میلاد مهر یا خورشید است. نامگذاری نخستین ماه زمستان و سال نو با نام «دی» به معنای دادار/خداوند از همان باورهای میترایی سرچشمه می‌گیرد.

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی