تطابق جنین‌شناسی نوین با تعلیمات قرآن کریم و سنت نبوی
با پیشرفت روزافزون علم زیست‌شناسی، به‌خصوص در بخش «جنین‌شناسی» (Embryology)، مفاهیمی روشن شده‌اند که تطابق چشمگیری با نصوص دینی اسلام دارند. در این بخش، به تحلیل علمیِ یکی از احادیث پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وسلم پرداخته میشود که می‌فرمایند:“ما من كل الماء يكون الولد. وإذا أراد الله خلق شيء لم يمنعه شيء.“([1])
ترجمه: «فرزند از تمام آب (منی) به‌وجود نمی‌آید، و هرگاه خدا بخواهد چیزی را بیافریند، هیچ‌چیز نمی‌تواند مانع آن گردد.»
همچنین، به بررسی آیات قرآن دربارۀ مراحل خلقت جنین می‌پردازیم؛ به‌خصوص آیه‌ای که در آن خداوند می‌فرماید:ﵟثُمَّ جَعَلۡنَٰهُ نُطۡفَةٗ فِي قَرَارٖ مَّكِينٖ 13ﵞ[مؤمنون: ۱۳]ترجمه: «سپس او را به صورت نطفهاي در قرارگاه استوار قرار داديم». تحلیل این نصوص در پرتو یافتههای علمی معاصر، بیانگر سطح بی‌نظیر هماهنگی میان وحی الهی و کشفیات علمی می‌باشد.
مفاهیم ابتدایی: نطفه، بیضه، و لقاح
علم امروز ثابت کرده است که در زمان انزال، «بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ میلیون نطفه (اسپرم)» وارد دستگاه تناسلی زن میشود. هریک از این نطفه‌ها ساختار دقیقی دارند:
سر نطفه: حامل مادۀ ژنتیکی (DNA)
گردن: منبع انرژی
دم: وسیله حرکت
این نطفه‌ها در مایعی شناورند که نقش حفاظت، تغذیه و تسهیل حرکت را بر عهده دارد.
از میان این تعداد، فقط «چند صد اسپرم» به تخمک (اووم) می‌رسند، و تنها «یک اسپرم موفق به نفوذ» در آن میشود. این نکته دقیقاً در حدیث پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وسلم آمده است:“ما من كل الماء يكون الولد. وإذا أراد الله خلق شيء لم يمنعه شيء.” ([2])ترجمه: ««فرزند از تمام آب (منی) به‌وجود نمی‌آید، و هرگاه خدا بخواهد چیزی را بیافریند، هیچ‌چیز نمی‌تواند مانع آن گردد.»
این تشریح نه‌تنها دقیق است، بلکه مطابق با یافتههای تخصصی در زیست‌شناسی سلولی است که نقش انتخاب طبیعی اسپرم را توضیح می‌دهد.
جریان نفوذ نطفه به تخمک: تحلیل مولکولی
برای درک اعجاز این فرایند، نیاز است تا به «سطح مولکولی لقاح» نگاهی بیندازیم: سر اسپرم دارای یک «کلاهک آنزیمی» (acrosome) است. هنگام برخورد با جدار تخمک، این آنزیم‌ها ترشح شده و لایۀ محافظ تخمک را «حل می‌کنند». پس از ورود اسپرم، تخمک بلافاصله «واکنش انسدادی» ایجاد کرده و از ورود اسپرم‌های دیگر جلوگیری می‌کند. از نظر علمی، این عکسالعملها بسیار دقیق، زمان‌بندی‌شده و کنترل‌شده هستند. همین نظم حیرت‌انگیز، می‌تواند گواهی بر تدبیر آفریدگار باشد.
ژنتیک، وراثت و رمزهای حیاتی
هستۀ هر نطفه و هر تخمک، حامل «مجموعه‌ای از ژن‌ها» است که معلومات بیولوژیکی فرد را در خود دارد. این معلومات عبارت‌اند از:
صفات جسمی (رنگ پوست، قد، نوع مو و…)
خصوصیات فیزیولوژیکی (هورمون‌ها، آنزیم‌ها)
ظرفیت‌های رفتاری و حتی آمادگی‌های ژنتیکی بیماری‌ها
این ژن‌ها به‌گونه‌ای «برنامه‌ریزی‌شده» (programmed) فعال می‌شوند. برای مثال: در دوران بلوغ، ژن‌های مربوط به تغییرات جنسی فعال می‌شوند. در دوران بارداری، ژن‌های تشکیل بافت‌ها به نوبت وارد عمل می‌شوند. همۀ این برنامه‌ریزی‌ها، در دو سلول اولیه – یعنی اسپرم و تخمک – ذخیره شده‌اند. قرآن کریم با تعبیری جامع و دقیق می‌فرماید: «إِنَّا خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ مِن نُّطۡفَةٍ أَمۡشَاجٖ نَّبۡتَلِيهِ»[إنسان: ۲]ترجمه: «ما انسان را از نطفۀ آميخته (از اسپرماتوزوئيد و اوول) آفريدهايم، و چون او را (با وظائف و تكاليفي، بعدها) ميآزمائيم.»
کلمۀ «أمشاج» به معنای «آمیخته‌شده» است و به وضوح به ترکیب دو مادۀ ژنتیکی مرد و زن اشاره دارد.
بررسی کلمۀ قرآنی: «قَرَارٖ مَّكِينٖ» در آیۀ مبارکۀ قرآن آمده است:«ثُمَّ جَعَلۡنَٰهُ نُطۡفَةٗ فِي قَرَارٖ مَّكِينٖ ۱۳»[مؤمنون: ۱۳]ترجمه: «سپس او را به صورت نطفهاي در قرارگاه استوار قرار داديم».
در این آیه، دو کلمۀ کلیدی وجود دارد:
الف. «قرار»: رحم مادر محلی ثابت و مناسب برای استقرار جنین است. این اندام در «مرکز هندسی لگن زن» قرار دارد.
ب. «مكين»: به معنای «مستحکم» و «محفوظ». رحم با «دیواره‌های عضلانی قوی»، «شبکه وسیع خونی» و «ساختار حمایتی رباطی»، بهترین محیط برای تکوین جنین است. از سوی دیگر، جنین درون «کیسۀ آمنیوتیک» قرار دارد و در مایعی شناور است که ضربات خارجی را جذب می‌کند. این موضوع به‌صورت عمیق در تعبیر قرآنی «قَرَارٖ مَّكِينٖ» تجلی یافته است.
واکنش دانشمندان غربی در سده‌های اخیر
تا قرن هجدهم میلادی، در غرب باور بر این بود که تنها یکی از والدین (مرد یا زن) در ایجاد جنین نقش دارد. اما پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وسلم در روایتی می‌فرمایند: “يا يهودي، من كل يخلق، من نطفة الرجل، ومن نطفة المرأة، فأما نطفة الرجل فنطفة غليظة، منها العظم والعصب، وأما نطفة المرأة فنطفة رقيقة، منها اللحم والدم“([3])ترجمه: «ای یهودی! انسان از هر دو نطفه آفریده میشود: از نطفهٔ مرد و از نطفهٔ زن. نطفهٔ مرد غلیظ (غلظت‌دار) است که استخوان و عصب از آن پدید می‌آید، و نطفهٔ زن رقیق است که گوشت و خون از آن به‌وجود می‌آید.»
در این حدیث، اشارۀ دقیقی به «نقش ترکیبی هر دو نطفه» شده است؛ در حالی که قرون بعدی در غرب، سال‌ها درگیر نظریات نادرست و متضاد بوده‌اند.
در اخیر فشرده گفته میشود: بیانات قرآن کریم و سنت نبوی دربارۀ مراحل آغازین زندگی انسان، نه‌تنها از نظر معنوی، بلکه از دیدگاه علمی نیز دارای دقت بالا و انطباق با کشفیات امروزی هستند.
همۀ این‌ها نشان می‌دهند که «اسلام نه در تعارض، بلکه در هم‌سویی با علم» قرار دارد. همان‌گونه که قرآن کریم وعده داده است: «سَنُرِيهِمۡ ءَايَٰتِنَا فِي ٱلۡأٓفَاقِ وَفِيٓ أَنفُسِهِمۡ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمۡ أَنَّهُ ٱلۡحَقُّۗ»[فصلت: ۵۳]ترجمه: «ما به آنان (كه منكر اسلام و قرآن اند) هرچه زودتر دلائل و نشانههاي خود را در اقطار و نواحي (آسمانها و زمين، كه جهان كبير است) و در داخل و درون خودشان (كه جهان صغيراست) به آنان (كه منكر اسلام و قرآن اند) نشان خواهيم داد تا براي ايشان روشن و آشكار گردد كه اسلام و قرآن حق است.» ([4])
