چیستی و چگونگی مطالعه «بخش اول»

نویسنده: عبدالحی لیان

چیستی و چگونگی مطالعه

بخش اول

چکیده

این مقاله با توجه به اهمیت مطالعه و مشکلات فرآروی آن، به ارائۀ طرحی جامع‌ که بتوان در راستای مفید واقع شدن مطالعه از آن استفاده کرد، می‌پردازد. و تلاش دارد به این پرسش‌ها پاسخ دهد: مطالعه چیست؟ تفاوت آن با خواندن چیست؟ مطالعه دارای چه سطوحی است؟ و طرح مفید برای ثمربخشی آن چه است؟ این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی کوشیده است تا با استفاده از داده‌های نو در عرصۀ یادگیری به بررسی بپردازد و به پرسش‌های بالا، پاسخی درخور ارائه نماید. تحقیق حاضر پس از بررسی موضوع دریافته است که مطالعه با خواندن از جهتی دارای تفاوت‌هایی است و نیز مطالعه دارای سطح‌هایی می‌باشد. هم‌چنین با بررسی داده‌های جدید در حوزۀ یادگیری به سودمندی طرح استراتیژک مطالعه در ضمن پاسخ دادن به پرسش‌های کلیدی در زمینۀ ثمربخشی مطالعه پی‌برده است. این تحقیق در نتیجه بررسی‌های انجام شده اذعان دارد، رعایت استراتیژی مطالعه به سودمندی مطالعه می‌انجامد و در نتیجه منجر به زایش دانش خواهد شد.

کلیدواژه‌ها: استراتژی، سلامتی، دانش، خواندن، مطالعه، یادگیری.

مقدمه

اَلْحَمْدُ لِلّهِ نَحْمَدُهُ وَ نَسْتَعیْنُهُ وَ نَسْتَغْفِرُهُ وَ نَعُوْذُ بِاللّهِ مِنْ شُرُوْرِ اَنْفُسِنا وَ مِنْ سَیِّئاتِ اَعْمَالِنا مَنْ یَّهْدِهِ اللّهُ فَلَا مُضِلَّ لَهُ وَ مَنْ یُّضْلِلهُ فَلَا هَادِیَ لَه وَ اَشْهَدُ اَنْ لَا اِلهَ اِلَّااللّهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّدَاً عَبْدُهُ وَ رَسُوْلُهُ، أمّا بَعد:

بدون تردید فرهنگ، محوری‌ترین برگ هویتی یک ملت متمدن به‌شمار می‌رود که پاسداری، توسعه و انتقال آن به نسل‌های آینده از مسئولیت‌های بارز افراد جامعه است. یکی از راه‌های مهم توسعۀ آن، اهمیت دادن به مسالۀ کتاب، کتابخوانی و ترویج مطالعه در جامعه، به‌ویژه در میان جوانان و نوجوانان است. در واقع شاخص‌های مهم توسعه‌یافتگی هر جامعه سرانۀ مطالعه، میزان تولید و مصرف اطلاعات و کالاهای فرهنگی در آن جامعه است.

بنابر اهمیت این مساله، دین مبین اسلام همواره توجه ویژه‌ای به این مهم دارد و در طول تاریخ اندیشمندان و بزرگان دانش بر پر ارج بودن کتاب و مطالعه تاکید کرده‌اند. امروزه نیز پس از آشکار شدن اهمیت و تاثیر مستقیم مطالعه بر توسعه و هدایت‌یافتگی فرد و جامعه، توجه دولت‌مردان و سیاست‌گذاران بر این مساله معطوف گشته است تا جایی که دیگر به مطالعه نه تنها به عنوان یک مزیّت؛ بلکه به عنوان یک ضرورت نگریسته می‌شود. ولی در جامعۀ اسلامی به علت عدم فهم درست از چیستی مطالعه، آگاهی نداشتن از سطح آن و نیز در نظر نگرفتن استراتیژی کارا برای مطالعه، باعث کم اهمیت یا بی‌ثمر شدن آن و در نتیجه منجر به پایین آمدن درصد سرانۀ مطالعه شده است.

این نوشتار با مددگیری از تازه‌ترین یافته‌های تحقیقی در عرصۀ چیستی و چگونگی مطالعه، سطح‌ آن و نیز ترسیم یک استراتیژی کارا، درپی ارائۀ راه‌حل مناسب برای چالش‌های یاد شدهِ فراروی، در راستای ثمربخشی هرچه بیشتر به فرآیند مطالعه و افزایش آن در جامعه است.

 مفهوم شناسی

اهمیت بحث مفهوم شناسی در تحقیق آنگاه بیشتر نمایان می‌گردد که برخی از واژه‌ها و اصطلاحات علمی در میدان کاربرد دارای ابهام و یا از مفاهیم گوناگون و گاه نزدیک به‌ هم برخوردار باشد. افزون بر این؛ در بررسی‌ها، مشخص کردن محدودۀ کاربرد هر اصطلاح علمی از موارد کلیدی تحقیق به‌شمار می‌رود و روشن شدن میزان تتبع، پیگیری و احاطۀ پژوهشگر بر مساله نیز با تبیین همین اصطلاحات به‌کار برده شده در تحقیق گره خورده است.

مطالعه

این واژه از لحاظ ریشه کلمه‌ای عربی است و در حوزۀ زبان دری به صورت گسترده مورد استفاده قرار گرفته است و چه بسا در مواردی با دگرگونی مفهومی از آنچه در معنای عربی آن استعمال شده روبرو گشته است، ازاین‌رو؛ برای دریافت مفهوم آن در کاربرد دری به منابع غیر تازی رجوع خواهد شد.

الف: در لغت

در «لغت‌نامۀ دهخدا» برای این واژه اینگونه تعریف‌ها آورده شده است: 1. نگریستن به هر چیزی برای واقف شدن به آن و تامل و تفکر و اندیشه. 2. نظر به دقت.[1]

دکتر محمد معین در «فرهنگ فارسی» این کلمه را چنین معنا نموده است: 1. به دقت نگریستن در چیزی برای وقوف بدان. 2. خواندن کتاب یا نوشته‌ای و فهمیدن آن. 3. نگرش در چیزی برای وقوف بدان. 4. قرائت نوشته‌ای برای درک آن.[2]

«فرهنگ فارسی عمید» در ذیل این واژه می‌نگارد: 1. اطلاع یافتن از چیزی با ادامۀ نظر در آن. 2. خواندن کتاب یا نوشتۀ دیگر و دقت کردن در آن.[3]

در کل از مفاهیم کلیدی در تعریف معنای لغوی مطالعه، نگریستن به تعمق، فهمیدن، واقف شدن، درک کردن، تامل، تفکر و اندیشیدن است. بنابراین، در معنایابی مطالعه درک مطلب و اندیشیدن پیرامون آن نقش بنیادی دارد. به تعبیری دیگر بدون درک مطلب، تامل و اندیشیدن و فهمیدن آن، مطالعه‌ای صورت نمی‌گیرد.

ب: در اصطلاح

پیچیدگی فرآیند مطالعه باعث شده است تا تعریف‌های گوناگون از آن صورت گیرد. تا آنجا که عده‌ای برای تعریف اصطلاحی مطالعه همان تعریف‌ لغوی آن را برگزیده‌اند. ولی دسته‌ای دیگر از پژوهشگران با توجه به تعریف لغوی مطالعه، به تعریف‌ اصطلاحی آن اشاره نموده‌اند.

در این میان برخی مطالعه را فرآیندی پیچیده می‌دانند که در آن خواننده پیامی را که با زبان تصویری نوشتاری به وسیلۀ نویسنده، رمزگذاری شده است، در درجات گوناگون بازسازی می‌کند.[4]

پژوهشگری می‌نویسد: مطالعه، بررسی عمیق و همه جانبۀ مقوله‌ای است، به گونه‌ای که بخشی از حواس آدمی یا همۀ آن در این امر مشارکت داشته باشد.[5]

صاحب‌نظر دیگر می‌نگارد: مطالعه، جریانی است که بدون کمک منبع خارجی (یعنی فردی دیگر برای فرد بخواند) و با تمرکز روی مطلب، با استفاده از نیروی خویش، سبب افزایش آگاهی و دانش فرد می‌گردد.[6]

این تعریف از میان سه تعریف ذکر شده دقیق‌تر، روشن‌تر و منسجم‌تر به نظر می‌رسد، زیرا؛

·  مطالعه را یک جریان می‌داند (یعنی در آن به هم‌پیوستگی وجود دارد).

·  مطالعه را کاملاً روندی شخصی بدون دخالت فرد دیگر می‌داند.

·  تمرکز روی مطلب که از بنیادی‌ترین مفاهیم مطالعه است، در تعریف ذکر شده است.

·  مطالعه را تنها برآیند یک حواس ندانسته (با استفاده از نیروی خویش؛ ناظر بر این مدعاست).

·  مطالعه را در سطح بالای آن (سبب افزایش آگاهی و دانش فرد شود) دانسته است.

ازاین‌رو، پژوهش حاضر از میان تعریف‌های یاد شده همین تعریف را برمی‌گزیند.

 استراتیژی

واژۀ استراتیژی در گسترده‌ترین معنای خود، ابزاری است که افراد یا سازمان‌ها از طریق آن به اهداف خود دست پیدا می‌کنند. این واژه از لغت یونانیِ استراتژیا (strategia) به مفهوم هنر لشکرکشی فرمانده ارتش گرفته شده است.[7]

برخی واژۀ «راهبرد» را معادل دری کلمۀ استراتیژی دانسته و چنین نگاشته‌اند: راهبرد یا استراتیژی به معنی تعیین اهداف و طرح نمودن برنامه‌ای برای رسیدن به آن‌ها است. به بیان دیگر راهبرد طرح دراز مدتی است که برای نیل به یک هدف بلند مدت مشخص طراحی و تبیین می‌گردد.[8]

در تعریفی دیگر از این واژه چنین آمده است: استراتیژی یک جهت‌گیری ذهنی است که حرکت به سمت مجموعه‌ای از اهداف را در قالب یک چشم‌انداز میسر می‌کند.[9] بر پایۀ این بیان؛

· وقتی کسی در ذهن خود یک جهت‌گیری دارد این جهت‌گیری، همان (سرآغاز) استراتیژی است.

· استراتیژی در ذات خود، مبتنی بر «حرکت» است و از سکون بی‌زار است. می‌خواهد (فرد)، مجموعه یا سازمان به یک سمتی در جریان باشند.

· استراتیژی مجموعه‌ای از اهداف را شامل می‌شود که این اهداف به عنوان سنگ‌نشان حرکت محسوب شده و درستی و یا اشتباه در حرکت را می‌آزماید.

· استراتیژی همواره به دنبال خلق و رسیدن به یک چشم‌انداز یا نقطه‌ای مطلوب و آرمانی است.[10]

به طور کلی استراتیژی یک ابزار بسیار مهم در موفقیت در زمینۀ عملیاتی کردن کارها است که در واقع منابع، اهداف و مسیر درست برای رسیدن به موفقیت را به ما نشان می‌دهد.

در این نوشتار مقصود از استراتیژی، برنامۀ جامع با رویکردی عملی، برای نیل به عملیاتی کردن مطالعه به شیوۀ درست آن، به منظور رسیدن به سطح بالای مطالعه است که برآیند آن زایش دانش می‌باشد.

ادامه دارد…

بخش بعدی