قرآن کریم بهعنوان آخرین کتاب آسمانی، افزون بر جنبههای هدایتگر و تربیتی، دربردارندۀ اشارات دقیق علمی در موضوعات گوناگون نیز میباشد. یکی از جلوههای اعجاز علمی قرآن، اشارات آن به «جریان تکوین جنین انسان» در رحم مادر است. این اشارات،در زمانی نازل شدهاند که بشر از جریانات بیولوژیکی تکوین جنین هیچ شناخت علمی نداشت، امروزه با پیشرفت علوم زیستی بهخصوص علم «جنینشناسی» (Embryology)، بهطرز شگفتانگیزی با یافتههای علمی مطابقت دارد.
در این بخش، به بررسی تطابق مراحل ذکرشده در قرآن کریم و احادیث نبوی با یافتههای علمی جدید در علم جنینشناسی پرداخته میشود و نشان داده میشود که چگونه کاربرد دقیق حروف عطف در آیات قرآنی، یکی از وجوه اعجاز زبانی و علمی قرآن کریم را به نمایش میگذارد.
مراحل تکوین جنین در قرآن کریم
در سورۀ مؤمنون، آیاتی وجود دارد که به روشنی و ترتیب دقیق، مراحل مختلف تکوین جنین را بیان میدارند: “وَلَقَدۡ خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ مِن سُلَٰلَةٖ مِّن طِينٖ ۱۲ ثُمَّ جَعَلۡنَٰهُ نُطۡفَةٗ فِي قَرَارٖ مَّكِينٖ ۱۳ثُمَّ خَلَقۡنَا ٱلنُّطۡفَةَ عَلَقَةٗ فَخَلَقۡنَا ٱلۡعَلَقَةَ مُضۡغَةٗ فَخَلَقۡنَا ٱلۡمُضۡغَةَ عِظَٰمٗا فَكَسَوۡنَا ٱلۡعِظَٰمَ لَحۡمٗا ثُمَّ أَنشَأۡنَٰهُ خَلۡقًا ءَاخَرَۚ فَتَبَارَكَ ٱللَّهُ أَحۡسَنُ ٱلۡخَٰلِقِينَ ۱۴ ” [مؤمنون:۱۲-۱۴]
ترجمه: «ما انسان را از عُصارهاي از گِل آفريدهايم. سپس او را به صورت نطفهاي درآورده و در قرارگاه استوار (رحم مادر) جاي ميدهيم. سپس نطفه را به صورت لختهخوني، و اين لخته خون را به شكل قطعهگوشت جويدهاي، و اين تكّهگوشت جويده را بهسان استخوانهاي ضعيفي درميآوريم، و بعد بر استخوانها گوشت ميپوشانيم، و از آن پس او را آفرينش تازهاي بخشيده و (با دميدن جان به كالبدش) پديدۀ ديگري خواهيم كرد. والا مقام و مبارك يزدان است كه بهترينِ اندازهگيرندگان و سازندگان است.»
در این آیات، به ترتیب، مراحل زیر در خلقت انسان بیان شده است:
۱. سلالة من طین: آفرینش آغازین از جوهرۀ گل.
۲. نطفه در قرار مکین: انتقال به مرحلۀ نطفه که در مکان استوار یعنی رحم جای میگیرد.
۳. علقه: تبدیل نطفه به چیزی چسبنده شبیه خون بسته.
۴. مضغه: تبدیل علقه به مادۀ جویدهشده.
۵. عظام: شکلگیری استخوانها.
۶. لحم: پوشاندن استخوانها با گوشت.
۷. خلق آخر: آغاز شکلگیری هویت انسانی و ویژگیهای منحصربهفرد هر فرد.
اعجاز در کاربرد حروف عطف: «ثمّ» و «فاء»
یکی از نکات زبانیِ بسیار ظریف و در عین حال علمیِ موجود در این آیات، نحوۀ استفاده از «حروف عطف» است که هرکدام معنای خاص خود را دارد: «ثمّ»: دلالت بر ترتیب با «فاصلۀ زمانی» دارد. فـ (فاء): دلالت بر ترتیب با «سرعت و پیوستگی» دارد.
در آیۀ فوق از «نطفه به علقه» از «ثمّ» استفاده شده است: «ثُمَّ خَلَقۡنَا ٱلنُّطۡفَةَ عَلَقَةٗ» از «علقه به مضغه» و مراحل بعدی، از «فاء» استفاده شده است: «فَخَلَقۡنَا ٱلۡعَلَقَةَ مُضۡغَةٗ فَخَلَقۡنَا ٱلۡمُضۡغَةَ عِظَٰمٗا فَكَسَوۡنَا ٱلۡعِظَٰمَ لَحۡمٗا» این تفاوت زبانی در بیان، بر مبنای تفاوت واقعی در «سرعت و نحوۀ رشد جنین» است که امروزه در علم جنینشناسی کاملاً تأیید میشود.
یافتههای علمی در مورد مراحل رشد جنین
طبق مطالعات علمی و تخصصی در زمینۀ جنینشناسی، مراحل تکوین جنین به شرح زیر است:
در «دو هفتۀ اول پس از لقاح»، سلول تخم بارور شده (زیگوت)، تقسیمات سلولی را آغاز کرده و درون رحم لانهگزینی میکند. این مرحله همراه با رشد سریع نیست؛ بلکه مرحلهای است برای «تثبیت و اتصال نطفه به جدار رحم». جنین در این مرحله، بهصورت یک صفحۀ سلولی دو لایهای باقی میماند و رشد اندامها هنوز آغاز نشده است.
پس از پایان این مرحله، جنین وارد مرحلۀ رشد سریعتر شده و تحولات ساختاری آغاز میگردد؛ که در آن، «علقه، مضغه، استخوان و گوشت» بهصورت متوالی و سریع شکل میگیرند.
این فاصله زمانی میان نطفه و علقه که بیش از «دو هفته» بهطول میانجامد، دقیقاً همان چیزی است که قرآن کریم با کلمۀ «ثمّ» به آن اشاره کرده است. در حالی که سایر مراحل، بهصورت پیوسته و بدون فاصله زمانی قابل توجهی، با حرف «فاء» بیان شدهاند.
تطابق دقیق علم جنینشناسی با حدیث نبوی
در حدیثی صحیح از عبدالله بن مسعود رضیاللهعنه روایت شده است که پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم فرمودند:“إذا مر بالنطفة ثنتان وأربعون ليلة، بعث الله إليها ملكا. فصورها وخلق سمعها وبصرها وجلدها ولحمها وعظامها. ثم قال: يا رب! أذكر أم أنثى؟ فيقضي ربك ما شاء. ويكتب الملك. ثم يقول: يا رب! أجله. فيقول ربك ما شاء ويكتب الملك. ثم يقول: يا رب! رزقه. فيقضي ربك ما شاء. ويكتب الملك. ثم يخرج الملك بالصحيفة في يده. فلا يزيد على ما أمر ولا ينقص.“([1])
ترجمه: «هرگاه چهل و دو شب بر نطفهاي [که در شکم مادر منعقد شده است] بگذرد، خداوند متعال فرشته [ي مأموري] را به سويش ميفرستد، پس مأمور آن نطفه را شکل ميدهد و شنوايي، بينايي، پوست، گوشت و استخوانش را ميآفريند و سپس ميگويد: خدايا! آيا [اين] مرد است يا زن؟ خداوند آنچه بخواهد برايش مقدر مي کند (مردبودن يا زن بودن) و فرشته آن را مينويسد و سپس ميگويد: خدايا! اجلش [کي باشد]؟ خداوند آنچه بخواهد ميگويد و فرشته آن را مينويسد و سپس فرشته، در حالي [از نزد آن نطفه] خارج ميشود که در دستش صحيفهاي است [که آنچه دستور داده شده در مورد وي در آن بنويسد، نوشته شده است] و هرگز نه چيزي به آن [دستورها] اضافه ميکند و نه چيزي از آن کم مي کند.»
این حدیث بیان میدارد که در «شب چهلودوم پس از لقاح»، فرشتۀ الهی مأمور میگردد تا جنین را «صورتبندی» کرده و خصوصیات جسمانی چون شنوایی، بینایی، گوشت، پوست و استخوان او را تعیین کند. از نظر علمی، تصاویر سونوگرافی در «هفتۀ ششم بارداری (۴۲ روز)» نشان میدهند که: اندامهایی مانند چشم، گوش، دهان، بینی، دست و پا، بهوضوح شکل گرفتهاند. سر از بدن فاصله گرفته و ساختارهای بدنی از حالت ابتدایی بهصورت یک موجود انسانی درمیآیند.
این مشاهدات علمی، دقیقاً منطبق بر بیانات حدیث نبوی است؛ که نشان از صدق پیام وحی و نبوت دارد. در تأیید این مطلب، آیات قرآن میفرمایند: ﵟوَمَا يَنطِقُ عَنِ ٱلۡهَوَىٰٓ 3 إِنۡ هُوَ إِلَّا وَحۡيٞ يُوحَىٰ 4 ﵞ[النجم: 3-4]
ترجمه: «و از روي هوي و هوس سخن نميگويد. آن (چيزي که با خود آورده و با شما درميان نهاده است) جُز وحيي نيست که (بر او) فرستاده ميشود».
در اخیر خلاصه کرده میگوییم: مطالعۀ دقیق آیات قرآن کریم و احادیث نبوی در موضوع تکوین جنین، نشان میدهد که قرآن کریم نهتنها در بیان مراحل خلقت انسان تقدم داشته، بلکه در استفاده از ابزارهای زبانی (مانند «ثم» و «فاء») نیز دقتی علمی و معجزهآسا را بهکار گرفته است؛ دقتی که علم بشر قرنها بعد به آن دست یافته است.
این حقیقت، بر اعجاز علمی قرآن کریم و وحیانی بودن آن گواهی میدهد. چنین تطابقهایی بین نصوص دینی و یافتههای قطعی علمی، از بزرگترین شواهد در تأیید رسالت پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوسلم و الهی بودن قرآن کریم است. حقاً که:«فَتَبَارَكَ ٱللَّهُ أَحۡسَنُ ٱلۡخَٰلِقِينَ 14»[مؤمنون: 14]ترجمه: «والا مقام و مبارك يزدان است كه بهترينِ اندازهگيرندگان و سازندگان است.» ([2])
