حس بویایی یکی از نعمت‌های بزرگ خداوند متعال است که معمولاً به آن کمتر توجه می‌شود؛ اما نقش بسیار مهم و حیاتی در زندگی ما دارد. برخلاف چشم که برای دیدن به نور نیاز دارد، حس بویایی نیازی به وجود نور یا واسطه‌ای ندارد؛ انسان می‌تواند در تاریکی مطلق یا در نور شدید، بوها را به‌راحتی تشخیص دهد.
اهمیت حس بویایی در زندگی روزمره
حس بویایی در واقع به ما دایره‌ای وسیع از امنیت می‌دهد؛ مثلاً هنگامی که خوابیده‌ایم، می‌توانیم بوی گاز مایع (پیکنیکی) را در خانه حس کنیم و قبل از وقوع حادثه‌ای، بیدار شده و اقدام به خاموش کردن آن کنیم، حتی اگر هیچ صدایی یا نوری وجود نداشته باشد و ارتباط مستقیم با منبع بو نیز ممکن نباشد.
ساختمان و عملکرد نظام بویایی
در بینی انسان حدود ۱۰۰ میلیون سلول عصبی خاص برای حس بویایی وجود دارد که بیشتر در ناحیه بالایی بینی و روی یک سطح کوچک حدود ۲۵۰ میلی‌متر مربع متمرکز شده‌اند. هر یک از این سلول‌ها دارای چندین مژه (حداقل هفت مژه) است که در مایعی مخاطی غوطه‌ورند. این مایع حاوی مواد چربی‌زایی است که با مولکول‌های بو به صورت شیمیایی عکسالعمل نشان می‌دهد.
وقتی مولکول‌های بو با این مژه‌ها تماس می‌یابند، واکنش شیمیایی خاصی رُخ می‌دهد که منجر به تشکیل یک الگوی هندسی منحصر به فرد می‌شود. به‌عنوان مثال، بوی گل‌ها یک شکل کلیدگونه و بوی مواد معطر دیگر ممکن است شکل‌هایی متفاوت مانند مستطیل یا حتی شکل خاص دیگری داشته باشد.
انتقال پیام بو به مغز و شناخت بوها
این الگوهای هندسی به صورت سیگنال‌های عصبی توسط عصب بویایی که در سقف بینی قرار دارد، به مرکز بویایی در مغز منتقل می‌شوند. مغز ما توانایی تمایز بین بیش از ۱۰ هزار نوع بو را دارد و نه تنها بوها را تشخیص می‌دهد؛ بلکه آنها را در حافظۀ بویایی خود ذخیره و شناسایی می‌کند.
مثلاً زمانی که بو به عصب بویایی می‌رسد، مغز آن را با بوهای ذخیره شده در حافظه مقایسه می‌کند تا بگوید این بو متعلق به یاسمن است یا گل محمدی یا هر نوع رایحه دیگر.
حساسیت فوق‌العاده سلول‌های بویایی
این سلول‌های عصبی توانایی شناسایی بوها را حتی در مقادیر بسیار کم دارند؛ به گونه‌ای که می‌توانند بویی را در غلظتی برابر با نصف یک قسمت در میلیون (0.00005 درصد) تشخیص دهند.
اهمیت حس بویایی در حیوانات
در حیوانات، حس بویایی حتی بسیار قوی‌تر است، مثلاً: سگ‌ها حدود ۱۰۰ میلیون پایانه عصبی بویایی دارند که قدرت حس بویایی‌شان میلیون‌ها برابر انسان است. مورچۀ ماده می‌تواند نرها را از فاصلۀ نیم مایل جذب کند با استفاده از ترشحات شیمیایی. زنبورها می‌توانند بوی شهد گل‌ها را از فاصلۀ ده‌ها کیلومتر تشخیص دهند، پشه‌ها قادرند بوی عرق انسان را از فاصلۀ شصت کیلومتری حس کنند.
اگر فشرده‌تر بحث کنیم می‌توان گفت که حس بویایی یکی از شگفت‌انگیزترین حس‌های انسان است که به ما امکان می‌دهد دنیای پیرامون‌مان را بهتر بشناسیم و از خطرات احتمالی پیشگیری کنیم. این حس در کنار دیگر حواس، نظام پیچیده و هوشمندی از دریافت و پردازش اطلاعات را برای انسان به ارمغان آورده است که همگی نشانه‌های عظمت و حکمت خالق هستی‌اند.
خداوند متعال می‌فرماید: «وَفِيٓ أَنفُسِكُمۡۚ أَفَلَا تُبۡصِرُونَ»[ذاریات: ۲۱] ترجمه: «و در خودِ وجود شما (انسانها، نشانههاي روشن و دلائل متقن براي شناخت الله و پيبردن به قدرت او) است. مگر نميبينيد؟»
این آیه نشان‌دهنده توجه به اعجازهای درون بدن انسان است که شناخت و استفاده از آنها موجب افزایش قدرشناسی و تفکر در خلقت می‌شود.
