خداوند متعال می‌فرماید: «وَفِيٓ أَنفُسِكُمۡۚ أَفَلَا تُبۡصِرُونَ»[الذاریات: ۲۱] ترجمه: «و در خودِ وجود شما (انسانها، نشانههاي روشن و دلائل متیقن براي شناخت الله و پيبردن به قدرت او) است. مگر نميبينيد؟»
در درون انسانها دنیایی ناشناخته و عمیق نهفته است، یکی از شگفت‌انگیزترین بخش‌های این دنیای درونی، «حافظه» است؛ نظامی پیچیده، دقیق و فوق‌العاده نیرومند که بدون آن، انسان قادر به زندگی کردن، یادگیری یا حتی بازشناسی خویش نخواهد بود.
حافظه، محور شناخت و بازگشت
هر انسانی دارای حافظه‌ای است که در آن، معلومات بی‌شمار ذخیره می‌شود؛ از مسیر خانه‌اش گرفته تا محل قرارگیری وسایل در دکان یا خانه. بدون حافظه، حتی بازگشت به خانه ممکن نیست. در صنف، متعلم تنها با کمک حافظه می‌تواند به سؤالات امتحان جواب دهد، حافظه همان گنجینه‌ای است که دانسته‌ها را در خود نگه می‌دارد.
خداوند در سورۀ یٰس می‌فرماید: «وَلَوۡ نَشَآءُ لَمَسَخۡنَٰهُمۡ عَلَىٰ مَكَانَتِهِمۡ فَمَا ٱسۡتَطَٰعُواْ مُضِيّٗا وَلَا يَرۡجِعُونَ»[يس: ۶۷]ترجمه: «و اگر بخواهيم آنان را بر جايگاهشان مسخ ميکنيم پس نميتوانند به جلو بروند و نيز برنميگردند.»
ظرفیت حیرت‌انگیز حافظه
مطالعات علمی نشان می‌دهد که حافظۀ انسان در طول شصت سال زندگی می‌تواند «بیش از ۶۰ میلیارد تصویر و اطلاعات» را در خود ذخیره کند. اگر این اطلاعات را بخواهیم روی کاغذ بیاوریم، به هزاران جلد کتاب نیاز خواهیم داشت. با وجود این عظمت، محل دقیق ذخیرهٔ این اطلاعات هنوز بر علم بشر پوشیده است. برخی نظریات جدید معتقدند حافظه مکان ثابتی در مغز ندارد؛ بلکه با «زندگی روانی و عاطفی انسان» گره خورده است.
طبقه‌بندی و جایگاه اطلاعات
اطلاعاتی که وارد مغز می‌شوند، در سطوح مختلفی ذخیره می‌گردند:
حافظهٔ نزدیک: برای بازیابی سریع
حافظهٔ میانه: برای معلومات نیمه‌پایدار
حافظهٔ دور: برای معلومات بلندمدت
برخی معلومات: اصلاً ذخیره نمی‌شوند
معلوماتی که ذخیره می‌شوند، بر اساس نوع‌شان در بخش‌های خاص حافظه جای می‌گیرند:
نوع معلومات
نوع حافظه
بوها و رایحه‌ها
حافظهٔ بویایی
تصاویر و رنگ‌ها
حافظهٔ بصری
چهره‌ها
حافظهٔ چهره‌شناسی
نام‌ها و ارقام
حافظهٔ اسمی و عددی
مزه‌ها
حافظهٔ چشایی
رمزگذاری و بازیابی معلومات
هنگامی‌که بویی آشنا را استشمام می‌کنیم، مغز ما با روشی سریع و پیچیده به‌نام «رمزگذاری» (Encoding)، آن را با معلومات ذخیره‌شده مقایسه می‌کند، اگر قبلاً ده‌ها نوع عطر را استشمام کرده باشیم، مغز ما از میان آن‌ها به‌سرعت نمونهٔ مشابه را پیدا می‌کند و نام آن را بازخوانی می‌کند. این رمزگذاری در همهٔ حواس وجود دارد: در دیدن، شنیدن، بوییدن، چشیدن و لمس‌کردن.
حافظه، فرهنگ‌نامه و مترجم هم‌زمان
دانشمندان می‌گویند: «حافظه مانند قاموس زنده‌ای‌ست که در یک لحظه ترجمه می‌کند.»
شگفتی دیگر این‌که: سلول‌های عصبی مسئول حافظه نه تقسیم می‌شوند و نه می‌میرند، اگر این سلول‌ها از بین بروند، تمام تجربیات و دانسته‌های انسان نابود خواهد شد. تجربه‌های شغلی انسانها، حاصل ذخیرهٔ تدریجی معلومات در حافظه‌اند. اگر حافظه از بین برود، تمام آن تجربه‌ها محو خواهد شد.
حافظه، آیینه‌ای از عظمت الهی
خلاصه باید گفت که «حافظه» یکی از بزرگ‌ترین نشانه‌های قدرت پروردگار است. بدون آن، انسان نه تنها توانایی بازشناسی، یادگیری و تفکر را از دست می‌دهد، بلکه هویتش نیز فرو می‌ریزد.
این بخش از مغز، گنجینه‌ای است پنهان که بی‌وقفه در خدمت ما است؛ در خواب و بیداری، در کار و یادگیری، در احساس و شناخت. ([1])
