امر بالمعروف و نهي عن المنكر؛ فریضه‌ای که ملحدان از آن هراس دارند
بخش ششم
آداب امر به معروف و نهى از منكر
۱. شروع از خويشتن
هرچند امر به معروف و نهى از منكر مشروط به عدالت نيست؛ ولى چون در امر به معروف و نهى از منكر نوعى برترى لازم است، اگر آمر به معروف و ناهى از منكر خودساخته نباشد، از نظر اخلاقى صلاحيت انجام دادن چنين كارى را ندارد و امر و نهى او صورى و بدون تأثير جدى خواهد بود. از آيهٔ «ولتَكُن مِنكُم اُمَّةٌ يَدعونَ اِلَى الخَير …» نيز شايد بتوان استفاده كرد كه بايد گروه‌هايى مهذّب و خودساخته به اين امر مهم اقدام كنند، چنانكه از آيهٔ ۶ سوهٔ تحريم «قوا اَنفُسَكُم واَهليكُم نارًا» برای شروع از خويشتن استفاده مى‌شود. شايد بتوان از آيهٔ ۴۴ سورهٔ بقره استفاده كرد كه التزام به اوامر و نواهى پيش از امر و نهى ديگران شرط عقلى است، چنانکه خداوند فرموده است: «اَتَأمُرونَ النّاسَ بِالبِرِّ و تَنسَونَ اَنفُسَكُم واَنتُم تَتلونَ الكِتـبَ اَفَلا تَعقِلون»
برخى روايات نيز بر همين نكته تأكيد كرده كه شما بايد ابتدا به خويشتن بپردازيد، آنگاه ديگران را از گناه باز داريد؛ البته اين‌گونه اوامر حمل بر استحباب شده است؛ زيرا وجوب امر به معروف و نهى از منكر و التزام به معروف و ترك منكر دو واجب مستقل است.
۲. مقدم داشتن خويشان
«يـاَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا قوا اَنفُسَكُم واَهليكُم نارًا وقودُهَا النّاسُ والحِجارَةُ» [تحريم: ۶۶] برخى از اين آيه استفاده كرده‌اند كه سزاوار است در امر به معروف و نهى از منكر از خانواده آغاز شود، شايد بتوان اولويت شروع از خانواده را از آيات «وكانَ يَأمُرُ اَهلَهُ بِالصَّلوةِ والزَّكوة» [مريم: ۵۵] و «يـاَيُّهَا النَّبىُّ قُل لاِزوجِكَ وبَناتِكَ ونِساءِ المُؤمِنين» [احزاب: ۵۹] استفاده كرد و پس از خانواده، نوبت به اقوام دورتر مى‌رسد، چنانکه خداوند فرموده است: «واَنذِر عَشيرَتَكَ الاَقرَبين» [شعراء: ۲۴]
۳. شكيبايى
لقمان در نصايح خود به فرزندش او را به برپا داشتن نماز و امر به معروف و نهى از منكر و شكيبايى در برابر مشكلات فرا مى‌خواند: «يـبُنَىَّ اَقِمِ الصَّلوةَ وأْمُر بِالمَعروفِ وَانْهَ عَنِ المُنكَرِ واصبِر عَلى ما اَصابَكَ …» [لقمان: ۱۷] صبر بر مشقت و مشكلاتى است كه از امر به معروف و نهى از منكر ناشى مى‌شود؛ زيرا ممكن است همان تهمت‌هايى كه به پيامبران زدند، مانند جنون (حجر: ۶)، سحر (مدثّر: ۲۴)، سفاهت (اعراف: ۶۶) و ضلالت (اعراف: ۶۱) به امر و نهى‌كنندگان نيز بزنند. به گفتهٔ برخى مفسران، سفارش به حق و صبر در آيهٔ ۳ سوره عصر به امر به معروف و نهى از منكر اشاره دارد: «والعَصر اِنَّ الاِنسـنَ لَفى خُسر اِلاَّ الَّذينَ ءامَنوا وعَمِلُوا الصّــلِحـتِ وتَواصَوا بِالحَقِّ وتَواصَوا بِالصَّبر»
۴. شفقت و مهربانى
هرگاه امر به معروف و نهى از منكر همراه با شفقت و از سر خيرخواهى باشد اثر بيشترى دارد، چنانكه لقمان فرزندش را با تعبير «يا بنىّ» كه حكايت از مهربانى دارد، مخاطب مى‌سازد؛ همچنین مؤمن آل‌فرعون هنگامى كه موسى را امر به معروف (خروج از شهر) مى‌كند، مى‌گويد: «… اِنّى لَكَ مِنَ النّـصِحين» [قصص: ۲۰]
۵. پيشنهاد جايگزين منكر
در مواردى كه نيازى انسان را به سوى منكر سوق داده است، وقتى از منكر نهى مى‌شود، مناسب است كار مباحى كه مى‌تواند نياز او را برطرف سازد، به‌عنوان جايگزين منكر، معرفى شود. ازهمين‌رو هنگامى كه حضرت لوط عليه‌السلام قوم خود را از كار ناشايست آنان نهى كرد، به آنان پيشنهاد داد تا با دختران او و یا دختران دیگر ازدواج كنند، چنانکه خداوند فرموده است: «قالَ يـقَومِ هـؤُلاءِ بَناتى هُنَّ اَطهَرُ لَكُم فاتَّقُوا اللّهَ ولا تُخزونِ فى ضَيفى» [هود: ۷۸]
۶. گفتار نيكو و نرم
شايسته است كه امر به معروف و نهى از منكر با سخن نيكو باشد، چنانکه خداوند فرموده است: «و قولوا لِلنّاسِ حُسنـًا» [بقره: ۸۳] همچنين از آيهٔ ۴۴ سورهٔ طه معلوم می‌شود: «فَقولا لَهُ قَولاً لَيِّنـًا» لزوم ملايمت و نرمى در گفتار به هنگام امر به معروف و نهى از منكر استفاده شده است.
