ذوق، حاسّه‌ای معنوی و لطیف است که انسان را به رعایت احساسات، حالات و شرایط دیگران دعوت می‌کند. ذوق در حقیقت آداب رفتار با مردم و هنر زیبا در تعامل با دیگران است.[1] ذوق هم ظاهری است و هم باطنی؛ و در اینجا به برخی مظاهر ذوق که اسلام به آن‌ها توصیه کرده و پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم در آن‌ها الگو و اسوه بوده است، اشاره می‌شود:
زیبایی ذوق در راه‌رفتن و صدا
قال تعالى: “وَعِبَادُ الرَّحْمَـنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَـمًا”[2] «و بندگان خدای رحمان کسانی‌اند که با فروتنی بر زمین راه می‌روند و چون نادانان ایشان را خطاب کنند، با سلام پاسخ می‌دهند.»
و قال تعالى: “وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِكَ إِنَّ أَنكَرَ ٱلْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ ٱلْحَمِيرِ”[3] ترجمه: «و روی خود را از مردم با تکبّر برمگردان و بر زمین با غرور راه مرو که خداوند هیچ متکبّر خودستا را دوست ندارد، در راه رفتن میانه‌رو باش و صدایت را پایین بیاور، که زشت‌ترین صداها صدای الاغ است.»
امام ابن كثير رحمه‌الله‌تعالی: این تشبیه به الاغ در این آیه نشانۀ شدت نکوهش و تحریم آن است؛ چرا که رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: “لَيْسَ لَنَا مَثَلُ السَّوْءِ، الَّذِي يَعُودُ فِي هِبَتِهِ كَالْكَلْبِ يَرْجِعُ فِي قَيْئِهِ”[4] «ما را مثال زشت نیست؛ کسی‌که هدیه‌اش را بازمی‌گرداند، مانند سگی است که به قی خود بازمی‌گردد.»[5]
زیبایی ذوق در آزارندادن دیگران
قال تعالى: “إِنَّ ٱلَّذِينَ يُنَادُونَكَ مِن وَرَاءِ ٱلْحُجُرَاتِ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ”[6] «بی‌گمان کسانی‌که تو را از پشت حجره‌ها صدا می‌زنند، بیشترشان نمی‌فهمند.»
این آیه در شأن گروهی از اعراب نازل شده که خشن و بی‌ادب بودند. آنان بدون صبر و رعایت ادب، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم را از پشت حجره‌های همسرانش با صدای بلند صدا زدند. خداوند آن‌ها را به بی‌عقلی نکوهش کرد؛ زیرا ادب با پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم نشانۀ عقل است.[7]
زیبایی ذوق در خیابان و راه
روى أبو سعيد الخدري رضی‌الله‌عنه، أن النبي صلی‌الله‌علیه‌وسلم قال:”إِيَّاكُمْ وَالْجُلُوسَ بِالطُّرُقَاتِ” گفتند: ای رسول الله، چاره‌ای از نشستن در راه نیست. فرمود: “فَإِذْ أَبَيْتُمْ إِلَّا الْمَجْلِسَ فَأَعْطُوا الطَّرِيقَ حَقَّهُ” گفتند: حق راه چیست؟ فرمود: “غَضُّ الْبَصَرِ، وَكَفُّ الأَذَى، وَرَدُّ السَّلَامِ، وَالأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ، وَالنَّهْيُ عَنِ الْمُنْكَرِ”[8]
زیبایی ذوق در مهمانی و اجازه‌گرفتن
قال تعالى: “يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا”[9] ترجمه: «ای مؤمنان! به خانه‌هایی جز خانۀ خود وارد نشوید، تا اجازه بگیرید و بر اهل آن سلام کنید؛ این برای شما بهتر است، باشد که پند گیرید.»
و قال صلی‌الله‌علیه‌وسلم: “الاستئذانُ ثلاثٌ، فإن أُذِنَ لكَ، وإلَّا فَارجعْ”[10] «اجازه خواستن سه بار است؛ اگر اجازه داده شد، وارد شو، وگرنه بازگرد.»
زیبایی ذوق در رفتار با همسر
عن سعد بن أبي وقاص رضی‌الله‌عنه أن النبي صلی‌الله‌علیه‌وسلم قال: “وَلَسْتَ تُنْفِقُ نَفَقَةً تَبْتَغِي بِهَا وَجْهَ اللَّهِ إِلَّا أُجِرْتَ بِهَا، حَتَّى اللُّقْمَةَ تَجْعَلُهَا فِي فِيّ امْرَأَتِكَ”[11] «هیچ خرجی نمی‌کنی که با آن رضای الله را بخواهی، مگر آن‌که پاداش می‌گیری حتی لقمه‌ای که در دهان همسرت می‌گذاری.»
حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها گفت:”كنتُ أشربُ وأنا حائضٌ، ثم أُناولُه النبيَّ صلی‌الله‌علیه‌وسلم، فيضعُ فاه على موضعِ فيَّ، فيشربُ.”[12] «در حال حیض از ظرفی می‌نوشیدم، سپس آن را به پیامبر می‌دادم و او دهان خود را در همان محل دهان من می‌گذاشت و می‌نوشید.»
زیبایی ذوق در عطسه‌کردن
عن أبي هريرة قال: “كان إذا عطس وضع يده أو ثوبه على فيه، وخفض بها صوته”[13] «وقتی عطسه می‌کرد، دست یا لباسش را بر دهان می‌گذاشت و صدای خود را پایین می‌آورد.»
و عن أنس بن مالك قال: “عطس رجلان عند النبي صلی‌الله‌علیه‌وسلم، فشمّت أحدهما ولم يشمّت الآخر، فقيل له، فقال: هذا حمدَ اللهَ، وهذا لم يحمدِ اللهَ”[14]
زیبایی ذوق در خمیازه
عن أبي هريرة رضي‌الله‌عنه أن النبي صلی‌الله‌علیه‌وسلم قال: “التَّثَاؤُبُ مِنَ الشَّيْطَانِ، فَإِذَا تَثَاءَبَ أَحَدُكُمْ فَلْيَرُدَهُ مَا اسْتَطَاعَ”[15] «خمیازه از شیطان است، پس هرگاه یکی از شما خمیازه کشید، تا می‌تواند آن را بازگرداند.»
زیبایی ذوق در بوی خوش
عن جابر بن عبد الله قال: قال النبي صلی‌الله‌علیه‌وسلم: “مَنْ أَكَلَ مِنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ – يُرِيدُ الثُّومَ – فَلَا يَغْشَانَا فِي مَسَاجِدِنَا”[16] و در روایت مسلم از ابن عمر آمده: “مَنْ أَكَلَ مِنْ هَذِهِ الْبَقْلَةِ، فَلَا يَقْرَبَنَّ مَسَاجِدَنَا حَتَّى يَذْهَبَ رِيحُهَا”[17] یعنی منظور، خوردن سیر است.
زیبایی ذوق در مصافحه (دست‌دادن)
عن أنس بن مالك رضي‌الله‌عنه: “كان إذا صافح رجلاً لم يترك يده حتى يكون هو التارك ليد رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم“[18] «وقتی با کسی دست می‌داد، دستش را رها نمی‌کرد تا آن فرد دست پیامبر را رها کند.»
زیبایی ذوق هنگام بازگشت از سفر
عن ابن عمر قال: قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم: “يَا أَيُّهَا النَّاسُ، لَا تَطْرُقُوا النِّسَاءَ لَيْلًا، وَلَا تَغْتَرُّوهُنَّ”[19] «ای مردم! شبانه به همسران خود سرزده وارد نشوید و آن‌ها را غافلگیر نکنید.»
زیبایی ذوق در نشستن
نهی کرد که مردی بین دو نفر بدون اجازۀ آن دو بنشیند.[20]
این‌ها برخی از مظاهر دقیق و لطیف ذوق در اسلام هستند، با جزئیاتی که حتی فیلسوفان یا قانون‌گذاران از آن غافل‌اند. این تفاوت میان تشریع الهی و قوانین بشری و تفاوت میان تمدن اسلامی و سایر تمدن‌هاست.
