قرآن؛ معجزه‌ای فراتر از زمان «بخش چهاردهم»

نویسنده: دوکتور نورمحمد محبی

قرآن؛ معجزه‌ای فراتر از زمان

بخش چهاردهم

نمونه­‌ای از اعجاز تشریعی

تحریم شراب در قرآن کریم یکی از بارزترین نمونه‌های «اعجاز تشریعی قرآن کریم» است که نشان‌دهندۀ حکمت بی‌نظیر اسلام در تغییر باورها و رفتارهای عمیق اجتماعی می‌باشد، در جامعۀ جاهلیت که شراب‌نوشی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و زندگی روزمرۀ مردم به‌شمار می‌رفت، اسلام با روشی گام‌به‌گام و با در نظر گرفتن آمادگی روانی و اجتماعی مسلمانان، به سوی تحریم کامل و قطعی شراب حرکت کرد، این مسیر تربیتی در چهار مرحله‌ای تأمل‌برانگیز طی شد که هرکدام، گامی استوار در جهت پالایش روح، تهذیب نفس و شکل‌گیری جامعه‌ای پاک و متعهد به شمار می‌رود.

مقایسه با تشریع معاصر

دولت ایالات متحدۀ امریکا نیز زمانی شراب را ممنوع اعلام کرد و در سراسر کشور خود برای مبارزه با آن آماده شد، این حکومت، تمام امکانات تمدن معاصر را برای بدجلوه­دادن شراب­نوشی و بیان زیان‌ها و فسادهای آن به‌کار گرفت؛ از جمله مجله‌ها، روزنامه‌ها، سخنرانی‌ها، تصاویر و سینما.

برآورد شده است که دولت امریکا برای تبلیغ علیه شراب، بیش از «شصت میلیون دالر» مصرف کرده است. آنچه به شکل کتاب و جزوه در این راستا منتشر شد، بالغ بر «ده میلیارد صفحه» بوده است.

هزینه‌هایی که برای اجرای قانون تحریم شراب در مدت «چهارده سال» متحمل شدند، کمتر از «۲۵۰ میلیون پوند» نبود. در این مدت، «۳۰۰» تن اعدام شدند، «۵۳۲۳۳۵» تن به زندان افتادند، جریمه‌ها به «۱۶ میلیون پوند» رسید و املاکی به ارزش «۴۰۴ میلیون پوند» مصادره گردید.

اما با همه‌ی این تلاش‌ها، نتیجه‌ای حاصل نشد جُز اینکه مردم امریکا بیشتر به شراب دلبسته شدند و در مصرف آن لجاجت بیشتری نشان دادند، تا آنجا که دولت، در سال «۱۹۳۳ میلادی» ناگزیر شد قانون منع شراب را لغو کند و نوشیدن شراب را به‌گونه‌ی کامل و آزاد در قلمرو خود اجازه دهد. [1]

علامه امام ابوالحسن ندوی می­نگارد: از جمله نمونه‌های شگفت‌انگیز «اطاعت‌پذیری سریع و فرمان‌برداری بی‌درنگ»، آن است که هنگام نزول فرمان تحریم شراب رُخ داد، چنان‌که از ابو‌بریده از پدرش روایت است که گفت: در حالی‌که نشسته بودیم و مشغول نوشیدن شراب بودیم و ظرفی از شراب نزد ما قرار داشت و شراب را حلال می‌پنداشتیم و می‌نوشیدیم، من برخاستم تا نزد رسول الله صلى الله عليه وسلم بروم و بر او سلام گویم، در همین اثنا، آیۀ تحریم شراب نازل شد: “يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِنَّمَا ٱلخَمرُ وَٱلمَيسِرُ وَٱلأَنصَابُ وَٱلأَزلَٰمُ رِجسٞ مِّنۡ عَمَلِ ٱلشَّيطَٰنِ” [مائده: ۹۰]

ترجمه: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! شراب، قمار، بت‌ها و تیرهای قرعه، پلیدند و از اعمال شیطان‌اند» تا آنجا که می‌فرماید: “فَهَل أَنتُم مُّنتَهُونَ” [مائده: ۹۱] «آیا (اکنون) دست می‌کشید؟»

من نزد یارانم بازگشتم و این آیات را برای‌شان تلاوت کردم تا رسیدم به این جمله: “فَهَل أَنتُم مُّنتَهُونَ” [مائده: 91]» «آیا (اکنون) دست می‌کشید؟»

راوی می‌گوید: بعضی از حاضران، جام شراب به‌دست داشتند، مقداری را نوشیده بودند و مقداری در جام مانده بود، همان‌دم، لبۀ جام را زیر لب بالایی خود گرفتند، مانند آنچه که حجامت‌کننده انجام می‌دهد (یعنی از نوشیدن باز ایستادند) و آنچه در ظرف‌شان باقی مانده بود، همه را ریختند و گفتند: “انتهينا ربنا. انتهينا ربنا” «پروردگارا، دست کشیدیم! پروردگارا، (از این کار) دست کشیدیم!» [2]

مراحل چهارگانه تحریم شراب

در ادامه، این مراحل چهارگانه را بررسی می‌کنیم تا ببینیم چگونه قرآن با حکمت و تدبیر، عادت‌های ریشه‌دار را از درون جامعه اسلامی زدود، بی‌آن‌که دافعه‌ای تند یا شکافی فرهنگی ایجاد کند.

تحريم خمر در قرآن كريم طىّ چهار مرحله صورت گرفته است:

مرحله اوّل: تنها اين حقيقت بيان شده كه خمر خود به‌خود يك پديده­ای ناخوشايندی است، آن­جا كه مى فرمايد: “وَمِن ثَمَرَٰتِ ٱلنَّخِيلِ وَٱلۡأَعۡنَٰبِ تَتَّخِذُونَ مِنهُ سَكَرا وَرِزقًا حَسَنًاۚ» [نحل:۶۷]

«از ميوه هاى خرما و انگور مادّۀ مسكر و نيز رزقى نيكو به دست مى­آوريد.»

در اين آيه مسكر در مقابل «رزق نيكو» قرار داده شده و اين در حالى است كه امكان ندارد آنچه در مقابل «رزق نيكو» قرار دارد خود نيز يك امر نيكو و پسنديده باشد؛ بنابراين اين آيه به ناخوشايند بودن و بد بودن خمر اشاره دارد.

مرحله دوّم: بيان اين حقيقت كه گناهى ضرر بار در خمر وجود دارد و اگر اين در حالى است كه به اعتراف همه انديشه­هاى بشرى و اديان الهى چيزى كه ضرر آن بيش از نفع آن باشد ممنوع و حرام خواهد بود، چرا كه ملاك حرمت و اباحه و استحباب در بسيارى از موارد همين سود و زيان است.

بنابراين آنچه منافعش بيشتر باشد مطلوب و آنچه ضررش افزون­تر؛ نامطلوب خواهد بود. از ديگر سوى بايد به اين حقيقت نيز توجّه داشت كه خداوند متعال در حالى پديده­ها را آفريده كه غالبا در آن­ها سود و زيان به يكديگر درآميخته است و چيزى كه سود محض يا ضرر محض باشد وجود ندارد و به همين سبب مطلوب يا نامطلوب بودن به اعتبار افزون بودن يكى از اين دو يعنى سود و زيان بر ديگرى است و همچنين به ميزان تفاوت مصلحت و كم يا زياد بودن آن طلب آن نيز درجات متفاوتى از وجوب و استحباب خواهد داشت و به ميزان تفاوت ضرر نيز نهى درجات متفاوتى خواهد يافت.

آيۀ کریمه “يَسـَٔلُونَكَ عَنِ ٱلخَمرِ وَٱلمَيسِرِۖ قُل فِيهِمَآ إِثم كَبِير وَمَنَٰفِعُ لِلنَّاسِ وَإِثمُهُمَآ أَكبَرُ مِن نَّفعِهِمَاۗ» [بقره: ۲۱۹]» به نوعى بر تحريم خمر دلالت داشت؛ امّا اين دلالت صريح و روشن نبود و به همين دليل نيز عمر رضی الله عنه پيوسته دعا مى­كرد كه «پروردگارا در مورد خمر بيان روشن و كاملى براى ما فرو فرست».

مرحله سوّم: تربيت نفوس بر ترك خمر بدين شيوه كه افراد به تدريج عادت داده شوند كه خمر را در ساعاتى از شبانه روز و در اوقات پنجگانه از خود دور سازند تا هنگامى كه حكم تحريم كامل نازل شود، همه آماده باشند و بتوانند با كسب آمادگى قبلى به صورت كامل از آن ببرند و جدا شوند، در اين مرحله بود كه آيه ذيل نازل شد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، در حالى كه مستيد به نماز

از آنجا كه نماز ركن دين است و مسلمانان بايد آن را اقامه كنند و از طرفى اين فريضه در اوقات و ساعات مختلف شبانه روز پراكنده است، افراد ناگزير مى­شوند صبحگاهان شراب ننوشند تا براى نماز صبح در حالت هشيارى كامل باشند و بدين ترتيب مردم وادار به ترك شراب صبحگاهان مى شدند؛ در طول روز نيز وقت كار و تلاش بود و جايى براى لهو و شراب وجود نداشت و چون ظهر نيز فرا مى­رسيد حق نداشتند به دليل آن كه وقت نماز نزديك شده است خود را به شراب آلوده سازند؛ در هنگام عصر نيز كه ساعتى بعد فرا مى­رسيد همين مسأله وجود داشت و زمان نماز مغرب و نماز عشاء نيز در پى آن مى­رسيد و در آن وقت نيز ناگزير به ترك شراب بودند و بدين ترتيب شراب شامگاهى را نيز ترك مى­كردند و تنها زمان پس از نماز عشا براى آن­ها باقى مى­ماند و اين زمان نيز پس از خستگى و گرفتارى روزانه زمان خواب بود.

“أَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَقرَبُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَأَنتُمۡ سُكَٰرَىٰ حَتَّىٰ تَعلَمُواْ مَا تَقُولُونَ” [نساء: 43]

بدين ترتيب تقريبا مسلمانان مجبور بودند در تمامى اوقات يا حداقل بيشتر اوقات شبانه روز براى هشيار بودن در نماز از شرب خمر دورى گزينند.

مرحله چهارم: تحريم كامل و قطعى شراب، اين در حالى بود كه مسلمانان پيش از اين دريافته بودند كه اين پديده يك پديده ناخوشايند و بد است و علاوه بر اين از ضررهاى آن نيز كه از منافعش بيشتر است آگاهى يافته و در پى دورانى عادت داشتن به شراب و در پى آن كه شراب جزء جان آن­ها شده، خود را بر ترك آن و بى نيازى از آن تمرين داده بودند.

در همين مرحله بود كه اين آيه نازل شد: “يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِنَّمَا ٱلخَمرُ وَٱلمَيسِرُ وَٱلأَنصَابُ وَٱلأَزلَٰمُ رِجس مِّن عَمَلِ ٱلشَّيطَٰنِ فَٱجتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمۡ تُفلِحُونَ» [مائده: ۹۰]

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد جز اين نيست كه شراب و قمار و بت و تيرها يك پليدى و كردار شيطان است. پس از آن دورى گزينيد شايد كه رستگار شويد.»

روشن است كه تحريمى كه در اين آيه بيان شده تحريمى مؤكّد مى­باشد چرا كه علّت و فلسفۀ تحريم نيز مبنى بر اين كه شراب كينه و دشمنى را در ميان آنان به وجود مى آورد مطرح شده است. [3]

در اخیر به عنوان خلاصه می­گفت که اعجاز تشریعی قرآن کریم، گواهی زنده بر وحیانی بودن آن است، نظمی که قرآن در زندگی بشر ارائه می‌کند، با چنان دقت، جامعیت، عدالت و حکمت تدوین شده که هیچ انسان یا نظام فکری بشری نمی‌تواند چیزی همانند آن بیاورد، این اعجاز، هم‌چنان زنده و جاری است و در هر عصری جواب‌گوی نیازهای انسان می‌باشد. [4]

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی

([1])  برگرفته از کتاب «تنقیحات» نوشته «استاد ابوالأعلى مودودی» به نقل پاورقی (ماذا خسر العالم بإنحطاط المسلمین ص: ۷۹).

[2]  تفسیر ابن جریر، در تفسیر آیه ۹۰ سوره مائده، ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمين ص: ۱۰۰.

[3]  التفسير المنير – الزحيلي (۲/۲۷۱-۲۷۰)

[4] برگرفته از: مباحث في علوم القرآن – مناع القطان (ص. ۲۸۴–۲۸۹) و کتاب «اعجاز تشریعی در قرآن»، اثر: محمد اسماعیل ابراهیم، مترجم: عبداللطیف.