مهارت مسلمانان در علوم فنی تنها به ساخت مساجد، مناره‌ها، گنبدها، پل‌ها و سدها محدود نمی‌شد؛ بلکه نوعی نبوغ در آن‌ها دیده می‌شد که نشان‌دهندۀ حس زیبایی‌شناختی دانشمند مسلمان بود و توانایی‌اش را در به‌کارگیری این دانش‌ها برای ایجاد آسایش و شادی در دل‌ها نمایان می‌کرد.
دانشمندان تمدن اسلامی شماری از اختراعات مکانیکی پیچیده را ابداع کردند که عملکرد فنی داشتند؛ اما صنعتگر ماهر تنها به این بسنده نمی‌کرد؛ بلکه جنبه‌ای زیبایی‌شناختی نیز به آن می‌افزود که ارزش آن کمتر از جنبه فنی نبود، از جمله این اختراعات:
ساعت‌ها
امام ابن‌کثیر رحمه‌الله تعالی روایت می‌کند که یکی از دروازه‌های مسجد جامع دمشق، «باب الساعات» نام داشت، چون در آن ساعت‌هایی نصب شده بود که توسط ساعت‌ساز و مهندس «محمد بن علی»، پدر «فخرالدین رضوان بن الساعاتی»، ساخته شده بودند، این ساعت‌ها زمان هر ساعت از روز را نمایش می‌دادند. پرندگان، یک مار و یک کلاغ از جنس برنز در آن تعبیه شده بودند؛ به‌طوری‌که با گذشت هر ساعت، مار بیرون می‌آمد، پرندگان صدا درمی‌آوردند، کلاغ بانگ می‌زد و سنگ‌ریزه‌ای در ظرفی می‌افتاد تا مردم بدانند یک ساعت گذشته است. ابن‌الجزری نیز ساعتی مشابه آن داشت.[1]
ابن‌جبیر نیز این ساعت را چنین توصیف می‌کند:« در سمت راست خروجی دروازه «باب جیرون»، در دیوار کاخ روبه‌رو، اتاقکی بود به‌شکل طاقی بزرگ و دایره‌ای با دهانه‌هایی از برنز که درهای کوچکی به تعداد ساعات روز در آن باز می‌شد، این دستگاه به‌صورت مهندسی‌شده‌ای طراحی شده بود تا در پایان هر ساعت، دو عدد «صَنْج» (صفحه فلزی) از دهان دو باز برنزی که بر دو کاسه قرار داشتند بیفتد، یکی زیر اولین در.
و دومی زیر در دیگر و دو کاسه سوراخ‌دار هستند، بنابراین وقتی دو تفنگ در آن‌ها می‌افتند، به داخل دیوار به اتاق برمی‌گردند و شاهین‌ها را می‌بینی که گردن‌های‌شان را با دو تفنگ به سمت دو کاسه دراز می‌کنند و آن‌ها را به سرعت پرتاب می‌کنند، با ترتیبی عجیب که تخیل آن را جادویی تصور می‌کند و وقتی دو تفنگ در دو کاسه می‌افتند، صدای شکستن آن‌ها را می‌شنوی و دری که برای آن ساعت است، فعلاً با یک صفحه برنجی بسته می‌شود؛ این کار در هر انقضای یک ساعت از روز ادامه می‌یابد، تا زمانی که همه درها بسته شوند و ساعت‌ها گذشته باشند، سپس به حالت اولیه خود باز می‌گردد و در شب ترتیب دیگری دارد و آن این است که در طاق منحنی روی آن دو راهروی ذکر شده، دوازده دایره از مس سوراخ‌دار وجود دارد و در هر دایره، بطری‌ای درون دیوار اتاق قرار دارد و مدیر همۀ آن‌ها پشت دو راهروی مذکور است و پشت بطری، چراغی با آب به ترتیب ساعت در گردش است، پس وقتی ساعت تمام شد، نور چراغ بطری را پر می‌کند و پرتوهای آن به دایرۀ جلوی آن می‌ریزد و دایره‌ای سرخ‌فام در برابر چشم ظاهر می‌شود، سپس آن به دیگری منتقل می‌شود تا ساعات شب بگذرد و همۀ دایره‌ها سرخ شوند و شخصی در اتاق برای آن تعیین شده است که وضعیت آن را بررسی می‌کند، امور و حرکت آن را بر عهده دارد، درها را باز می‌کند و سنج‌ها را به جای خود برمی‌گرداند و این همان چیزی است که مردم آن را «منجنه» می‌نامند.»[2]
در قرن دوم هجری، قرن نهم میلادی، حدود سال ۸۰۷ میلادی، هارون‌الرشید، خلیفۀ عباسی، هدیه‌ای شگفت‌انگیز برای دوستش «شارلمانی»، پادشاه فرانک‌ها (فرانسه) فرستاد. این هدیه، ساعتی عظیم به ارتفاع دیوار اتاق بود که با نیروی آب حرکت می‌کرد. در پایان هر ساعت، تعداد مشخصی از گوی‌های فلزی، یکی پس از دیگری، بر اساس تعداد ساعات، از آن روی یک پایۀ مسی عظیم می‌افتادند، صدای زنگی شنیده می‌شد که صدای آن در سراسر کاخ می‌پیچید. همزمان، یکی از دوازده دری که به داخل ساعت منتهی می‌شد، باز می‌شد و یک «شوالیه» از آن بیرون می‌آمد، دور ساعت می‌چرخید و سپس به جایی که آن را ترک کرده بود، برمی‌گشت. وقتی ساعت دوازدهم فرا می‌رسید، دوازده شوالیه به طور همزمان از درها بیرون می‌آمدند، یک دایرۀ کامل می‌ساختند، سپس برمی‌گشتند و از درهایی که پشت سرشان بسته می‌شد، وارد می‌شدند.
این توصیفی است که در منابع خارجی و عربی دربارۀ آن ساعت آمده است، ساعتی که در آن زمان یک هنر شگفت‌انگیز محسوب می‌شد و پادشاه و اطرافیانش را شگفت‌زده کرد؛ اما راهبان قصر (شارلمان) گمان می‌کردند که درون ساعت شیطانی نهفته است که آن را به حرکت درمی‌آورد؛ ازاین‌رو شبانه در کمین آن نشستند و با تبر به آن حمله کرده و آن را خرد کردند، ولی درون آن چیزی نیافتند، منابع تاریخی این روایت را ادامه می‌دهند و می‌گویند: اعراب در توسعۀ این نوع دستگاه‌ها تا جایی پیش رفتند که توانستند زمان را اندازه‌گیری کنند؛ به‌گونه‌ای که در دوران خلافت مأمون، وی ساعتی پیشرفته‌تر به پادشاه فرانسه هدیه داد که با نیروی مکانیکی و به‌وسیله وزنه‌های آهنی آویزان از زنجیرها کار می‌کرد، نه با نیروی آب.
و این خود بیانگر آن است که ذهنیت اسلامی تا چه اندازه در اندیشه و نوآوری به تعالی رسیده بود؛ نوآوری‌ای که هرگز میان بُعد کاربردی و زیبایی‌شناختیِ اختراعات علمی تفکیک قائل نبود.[3]
انسان‌آلی (روبات)
اگر امروزه جهان در آستانه‌ی ورود به آنچه “عصر انسان‌آلی” نامیده می‌شود قرار گرفته و در پی پیشرفت سریع فناوری روباتیک طی چند سال اخیر است، باید دانست که منابع اسلامی نشان می‌دهد آغاز این مسیر به دوران تمدن اسلامی بازمی‌گردد.
این دستاورد به دانشمند فنون مهندسی، «بَدیع‌الزّمان ابوالعز اسماعیل بن‌الرزّاز الجزری»، بازمی‌گردد که در قرن ششم هجری می‌زیست. او نخستین کسی بود که انسان‌آلی متحرک برای خدمت در خانه اختراع کرد. خلیفه از او خواسته بود وسیله‌ای بسازد که هنگام نیاز به وضو گرفتن، وی را از خدمت خدمتکار بی‌نیاز کند. الجزری دستگاهی ساخت به شکل غلامی ایستاده، در یک دستش آفتابه آب و در دست دیگرش حوله و پرنده‌ای بر عمامه‌اش نشسته بود، با فرا رسیدن وقت نماز، پرنده سوتی می‌زد، غلام جلو می‌آمد و با مقدار معینی آب، دست خلیفه را می‌شست؛ سپس حوله را تقدیم می‌کرد و به جای خود بازمی‌گشت، در حالی که پرنده آواز می‌خواند.[4]
حامل الکترونیکی مصحف
در سال ۱۹۷۵ میلادی، نسخه خطی‌ای در کتابخانه لورنین فرانسه کشف شد که دربارۀ فنون مفید با عنوان «الأسرار في نتائج الأفكار» است. این اثر به دوران تمدن عربی اندلسی بازمی‌گردد و بخش‌های مهمی دربارۀ آسیاب‌ها و دستگاه‌های پرس آبی دارد، این کتاب بیش از سی نوع ماشین مکانیکی و یک ساعت آفتابی بسیار پیشرفته را توضیح می‌دهد.
«خوان فرناندز»، استاد تاریخ علوم عربی در دانشگاه بارسلونا، می‌گوید: «نسبت این کتاب به مؤلف اندلسی «احمد (یا محمد) بن خلف المرادی» که در قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) می‌زیسته، تأیید شده است. هدف کتاب آموزش ساخت وسایل مکانیکی است که بسیاری از آن‌ها قابلیت استفاده به عنوان ساعت آبی را داشته‌اند.» او تأکید می‌کند که این کتاب با کتاب دیگری که «شمیللر» در سال ۱۹۲۲م. به آلمانی ترجمه کرده، شباهت زیادی دارد و همچنین معمار فرانسوی ویلار دو هنکور در قرن دوازدهم میلادی از فناوری‌های حرکتی تمدن اسلامی اطلاع داشته است.[5]
از جمله نمونه‌های پیشرفته‌ای که در کتاب «المرادی» توصیف شده، «حامل مصحف» در مسجد جامع قرطبه است. این سازه نسخه‌ای نادر از قرآن را بدون تماس مستقیم دست‌ها در اختیار قرار می‌داد، ساختار آن به‌گونه‌ای طراحی شده بود که وقتی کلید مخصوص در قفل صندوق بالا وارد و چرخانده می‌شد، درها به‌طور خودکار باز شده و یک قفسۀ متحرک حامل قرآن بالا می‌آمد. در همان لحظه، نگهدارندۀ قرآن نیز باز می‌شد و درهای صندوق بسته می‌شدند، اگر کلید دوباره در جهت مخالف چرخانده می‌شد، همۀ حرکات به ترتیب معکوس انجام می‌گرفت و همۀ این حرکات با کمک تسمه‌ها و مکانیزم‌هایی انجام می‌شد که از دید پنهان شده بودند.
با چنین نوآوری‌هایی، مسلمانان به جهان ابزارها و اختراعاتی را عرضه کردند که زیبایی تمدن آن‌ها و ظرافت سلیقه‌شان را نشان می‌دهد.[6]
By محمد فاتح
