معماری اسلامی دارای شخصیت و سبک خاص خود است که با نگاه اول قابل تشخیص است؛ چه از نظر طراحی کلی، چه عناصر معماری مشخص و چه از نظر تزئینات به‌کار رفته.
معماران مسلمان در هنر معماری بسیار درخشیدند؛ آن‌ها نقشه‌ها و جزئیات دقیق اجرایی و مدل‌های سه‌بعدی مورد نیاز برای ساخت را طراحی می‌کردند، در کنار آن، برآوردهای اولیه نیز انجام می‌دادند، بدون شک همۀ این موارد نیازمند تسلط بر علومی مانند مهندسی، ریاضی و مکانیک بود، علومی که مسلمانان در آن‌ها سرآمد بودند، همان‌گونه که پیش‌تر دیدیم.
در ادامه، به چند فناوری و دستاورد مهم در معماری اسلامی اشاره می‌شود تا اهمیت آن و نقش مسلمانان در نوآوری و توسعۀ آن‌ها روشن گردد:
۱. فناوری گنبدسازی
مسلمانان در ساخت گنبدهای عظیم مهارت ویژه‌ای داشتند و توانستند محاسبات پیچیدۀ آن را به‌درستی انجام دهند که این محاسبات بر پایۀ تحلیل سازه‌های پوسته‌ای (Shells) بنا شده بود، گنبدهای پیچیده‌ای همچون گنبد «صخره» در بیت‌المقدس، گنبدهای مساجد استانبول، قاهره و اندلس نمونه‌هایی از این هنر هستند، این گنبدها نه‌تنها ساختار مهندسی دقیقی داشتند؛ بلکه جلوه‌ای زیبایی‌شناسانه به مساجد می‌بخشیدند، به‌عنوان مثال، مسجد «سلطان احمد» در استانبول گواهی بر شکوه این هنر و عظمت تمدن اسلامی است.
گنبدها از برجسته‌ترین نشانه‌های پیشرفت تمدن اسلامی در هنر معماری‌اند و در گذر زمان تکامل یافته و طرح‌های هندسی گوناگونی به خود گرفتند؛ مانند گنبد «مسجد جامع قیروان»، «مسجد زیتونه» در تونس و «مسجد جامع قرطبه.» آثار این پیشرفت به‌روشنی در معماری اروپایی سده‌های یازدهم و دوازدهم میلادی نمایان شد.[1]
۲. فناوری ستون‌ها
ستون‌ها از مهم‌ترین عناصر مورد توجه در هنر اسلامی بودند، این ستون‌ها دارای سرستون‌ها و قوس‌های نوک‌تیز و همچنین اتصالات چوبی بودند، به‌گونه‌ای که علمی به نام «علم قوس‌های بنا» پدید آمد.
قوس‌های نعل اسبی (حدوة الفرس) یکی از شاخصه‌های معماری اسلامی به‌شمار می‌آیند، هرچند قوس‌ها پیش از آن نیز وجود داشتند؛ اما شکل آن‌ها به‌دست مسلمانان دگرگون و تکامل یافت.
۳. فناوری مقرنس‌کاری
مقرنس‌کاری نیز از برجسته‌ترین ویژگی‌های هنر معماری اسلامی به‌شمار می‌رود. مقرنس‌ها به بخش‌های آویخته از سقف گفته می‌شود و به دو نوع داخلی و خارجی تقسیم می‌شوند، مقرنس‌های داخلی در محراب‌ها و سقف‌ها کاربرد داشتند و مقرنس‌های بیرونی در صحن مناره‌ها، ورودی کاخ‌ها و ایوان‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
۴. فناوری مشربیه‌ها
از جلوه‌های برجسته معماری اسلامی ساخت مشربیه‌ها (پنجره‌های مشبک چوبی) در خانه‌ها بود؛ این مشربیه‌ها ممکن بود ساده یا تزئین‌شده باشند، اگر دایره‌ای شکل بودند، به آن‌ها «قمریه» و اگر غیر دایره‌ای بودند، «شمسـیه» یا حتی «شيئًا» گفته می‌شد، این مشربیه‌ها از چوب تراش‌خورده ساخته می‌شدند و مانند پرده‌ای برای پنجره‌ها به‌کار می‌رفتند. از فواید آن‌ها کاهش شدت نور، ایجاد تهویه مناسب، و امکان مشاهدۀ بیرون توسط زنان بدون آن‌که دیده شوند، بود. این ویژگی به‌مرور زمان به نمادی از خانه‌های اسلامی تبدیل شد.[2]
۵. فناوری آکوستیک (صوت‌شناسی) معماری
مسلمانان از علم آکوستیک (صوت‌شناسی) که پایه‌گذاران آن نیز خودشان بودند، در توسعه و رشد فناوری صوتی معماری بهره‌بردند. آن‌ها دریافتند که صدا مانند نور در سطوح مقعر بازتاب می‌یابد و در نقطه‌ای خاص متمرکز می‌شود. معماران مسلمان از این خاصیت برای طراحی فضاهای بزرگ به‌ویژه مساجد جامع استفاده کردند، تا صدای امام و خطیب در نمازهای جمعه و اعیاد به‌خوبی به تمام نقاط مسجد برسد، نمونه‌هایی از این طراحی را می‌توان در «مسجد جامع اصفهان»، «مسجد عادلیه» در حلب و برخی مساجد قدیمی بغداد مشاهده کرد که سقف و دیوارهای آن‌ها به شکل سطوح مقعر با دقت طراحی شده‌اند تا صدا به‌طور یک‌نواخت پخش شود.
این دستاوردها که نشان‌دهندۀ پیشگامی دانشمندان تمدن اسلامی در زمینۀ فناوری صوت‌شناسی مهندسی و معماری است، تا امروز نیز پابرجاست و دلیلی روشن بر عظمت معماری اسلامی به شمار می‌رود؛ این در حالی است که دانشمند معروف غربی، «والاس سابین»[3]، حدود سال ۱۹۰۰ میلادی، تازه مطالعات خود را در مورد علل ضعف کیفیت صوتی یک سالن سخنرانی در دانشگاه‌ها «روارد» آغاز کرد و رفتار آکوستیکی تالارها و اتاق‌های صوتی را بررسی نمود.
برای درک اهمیت نقش مسلمانان در توسعۀ فناوری آکوستیک معماری، همین بس که خاصیت «تمرکز صوت» که آن‌ها به کاربرد عملی آن توجه دادند، امروز در تمدن معاصر بخشی اساسی از مهندسی آکوستیک معماری به شمار می‌رود؛ به‌گونه‌ای که دیوارهای پشتی سالن‌های تئاتر و مجالس بزرگ را به‌صورت مقعر طراحی می‌کنند تا صدا بازتاب یابد و وضوح آن افزایش پیدا کند.[4]
۶. فناوری قوس‌ها (عقود)
منابع تاریخی معماری اسلامی نشان می‌دهند که نخستین بار، عنصر معماری به نام «قوس منفوخ» در مسجد جامع دمشق (مسجد اموی) در سال ۸۷ هجری/۷۰۶ میلادی به کار رفت؛ پس از آن، این نوع قوس به‌سرعت در معماری اسلامی گسترش یافت و به یکی از عناصر شاخص آن، به‌ویژه در مغرب و اندلس، تبدیل شد. بعدها، معماران اروپایی نیز این قوس‌ها را اقتباس کرده و در ساخت کلیساها و صومعه‌های خود استفاده کردند. همچنین، مسلمانان فناوری «قوس‌های سه‌گانه» را ابداع کردند که بر پایۀ یک اصل کاملاً هندسی و محاسباتی استوار بود؛ پژوهشگران این را از نقشی باقی‌مانده بر دیواری در ویرانه‌های شهر «الزهراء» تأیید کرده‌اند.
۷. فناوری قوس‌های مفصص
پژوهشگران با استناد به نقوش باقی‌مانده بر دیوارهای شهر ویران‌شدۀ الزهراء در اندلس، به وجود قوس‌های سه‌گانه پی برده‌اند که بعدها در کلیساهای اسپانیا، فرانسه و ایتالیا رواج یافت. همچنین، قوس‌های مفصص یا مقصوصه که لبه‌های داخلی‌شان به صورت زنجیره‌ای از نیم‌دایره‌ها یا فصوص طراحی شده‌اند، احتمالاً از شکل لبه صدف الهام گرفته‌اند. این قوس‌ها در اوایل قرن دوم هجری (قرن هشتم میلادی) در معماری اسلامی ظهور یافتند و نمونۀ کامل آن در گنبد مسجد جامع قیروان در سال ۲۲۱ هجری (۸۳۶ میلادی) مشاهده می‌شود. با گذشت زمان، این قوس‌ها پیچیده‌تر شده و با تزئینات گل‌مانند و زینتی همراه شدند، به‌ویژه در مناره‌ها و محراب‌ها.
۸. فناوری سدها و قنات‌ها
زیبایی‌شناسی معماری اسلامی به ساخت قنات‌ها، پل‌ها و کانال‌های آبی نیز گسترش یافت، این سازه‌ها با طراحی و اجرای بی‌نظیر، به جریان آب در کانال‌ها و رودخانه‌ها جلوه‌ای زیبا می‌بخشیدند، نشان‌دهندۀ شکوفایی تمدن اسلامی.
۹. فناوری دیوارها
معماری اسلامی بر کاربردهای عملی علم مکانیک تأکید داشت که در ساخت مساجد بلند، مناره‌های مرتفع، قنات‌ها و سدهای عظیم مانند سد «نهروان»، سد «الرستن» و سد «فرات» مشهود است، همچنین، در ساخت دیوار «مجری العیون» در قاهره در زمان سلطان صلاح‌الدین ایوبی، که آب را از نیل به قلعه‌ای بر فراز کوه «المقطم» منتقل می‌کرد، از فناوری‌های پیشرفته استفاده شده است، این سیستم شامل چرخ‌های آبی بود که با نیروی حیوانات کار می‌کردند و آب را به ارتفاع ۱۰ متر می‌رساندند تا از طریق کانال‌ها به قلعه برسد. [5]
۱۰. فناوری قلعه‌سازی
قلعه‌های عربی از مهم‌ترین دستاوردهایی بودند که غرب از مسلمانان اقتباس کرد، همان‌طور که «زِیگرید هونکه» به آن اشاره کرده است. پیش از آن، غرب تنها با قلعه‌هایی با طراحی دایره‌ای آشنا بود؛ اما از زمانی که مسلمانان وارد اندلس و سپس «سیسیل» شدند و پس از برخوردهای نظامی در جنگ‌های صلیبی، الگوی طراحی قلعه‌ها در غرب دگرگون شد و به سمت الگوهای اسلامی تغییر یافت؛ الگویی که بر پایه طرح‌های مربعی با برج‌های مراقبت و دفاع در گوشه‌ها، و گاه در اضلاع، استوار بود.[6]
شکوه معماری، نمایانگر شکوه تمدنی است که آن را پدید آورده و این یک قانون تاریخی است؛ چنان‌که امام ابن خلدون رحمه الله تعالی می‌گوید: «دولت و حکومت نسبت به عمران همانند صورت به ماده‌اند و شکل نگهدارنده‌ی وجود آن است، و جدایی یکی از دیگری ممکن نیست. بدون عمران، دولت تصورپذیر نیست و بدون دولت، عمران ممکن نیست؛ بنابراین، فروپاشی یکی به معنای فروپاشی دیگری است»[7]
این اهمیت و ارزش معماری در رشد وترقی یک فرهنگ، سبب شد تا مسلمانان توجه ویژه و مهمی به انجام امور معماری داشته باشند. مساجد و منازه‌های کنونی موجود در جهان اسلام، مراکز و اماکن تفریحی و توریستی کشورهای اسلامی و نیز مساجد و مراکز دینی که امروزه در کشورهای غیر اسلامی مانند اندلس و بعضی از کشورهای اروپایی وجود دارند، همه نمایانگر ارزش والای معماری در میان مسلمانان است.
By محمد فاتح
