قربانی؛ اهمیت، فضایل، فلسفه و آداب آن «بخش چهارم»

نویسنده: محمد عاصم اسماعیل‌زهی

قربانی؛ اهمیت، فضایل، فلسفه و آداب آن

بخش چهارم

ادب یازدهم: گفتن بسم الله و تکبیر

کسی که این عمل را در وقت سربریدن حیوان انجام ندهد، در واقع خلاف سنت رسول گرامی اسلام عمل نموده است؛ چون ایشان وقتی دو قوچ را به دستان خویش سربریدند «بسم الله و تکبیر» گفتند؛ بنابراین کسی که حیوانی را سر برید و از روی قصد و عمداً بسم الله نکرد، خوردن از آن حیوان حلال نیست، الله تعالی می‌­فرماید: “وَلَا تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّيَطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَا بِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لمُشْرِكُونَ” ترجمه: «ذبحی که نام خدا بر آن یاد نشده است مخورید که عصیان است، شیاطین به دوستان خود القا می­‌کنند تا با شما مجادله کنند اگر اطاعت‌­شان کنید مشرک خواهید بود».[1]

 ادب دوازدهم: ریختن خون

با سر بریدن حیوان از قسمت­‌های حلقوم، مری و شاه­‌رگ­‌ها، خونش باید ریخته شود، مهم نیست ذبح با چه وسیله­‌ای انجام می­‌شود؛ بلکه بنا به قول پیامبر صلی‌الله علیه‌وسلم مهم ریختن خون حیوان است: “ما انهر الدم وذكرت اسم الله عليه فكل، ما خلا السن والظفر“. «هر حیوانی که خونش جاری شود و نام الله بر آن یاد شود، از آن بخورید؛ البته به شرطی که آله‌­ی کشتار، دندان یا ناخن نباشد».[2]

 قطع نمودن اعضایی که قبلاً ذکر شد بهترین راه برای ریختن خون حیوان است؛ اما باید به یاد داشته باشیم که خون به وسیله­‌ی استخوان ریخته نشود.

ادب سیزدهم: سر نبریدن حیوانی در مقابل حیوان دیگر

مسلمان نباید گوسفند، شتر یا حیوان دیگری را در حضور هم­نوعش سر ببرد و دیگری در واقع منتظر نوبت و مرگ خویش باشد و مرگ آن حیوان دیگر را تماشاگر باشد، این امر ترس حیوان را می­‌افزاید و درد مرگ آن را افزایش می­‌دهد، به خصوص اگر حیوانی در مقابل پدر یا مادرش سر بریده شود.

ادب چهاردهم: سربریدن شتر به صورت ایستاده و دیگر حیوانات به صورت خوابیده

این امر نیز یکی از سنت­‌های نبی کریم صلی‌الله‌علیه‌وسلم است، ایشان شتر را در حالت ایستاده ذبح می­‌کردند، به گونه‌­ای که دست چپش بسته بود. روزی ابن عمر رضی‌الله‌عنهما مردی را می­‌بیند که شترش را در حالی­‌که زانو زده است، ذبح می‌­کند، برای او گفتند: «او را ایستاده بگذار و ببند، این سنت پیامبر شما است».[3]

آیا قربانی باعث رکود اقتصادی می‌­شود؟!!!

امروزه درست برخلاف هدفی که خداوند قربانی را واجب نموده تبلیغ می‌­شود، از جمله گفته می‌شود: قربانی مگر چیست؟ [معاذ الله] چیز بی‌هوده‌­ای است میلیون‌­ها درهم به شکل خون در جوی­‌ها ریخته می‌­شود، از تعداد حیوانات کاسته می­‌شود، به اقتصاد جامعه بسیار ضرر می‌­رساند. خود عیب­‌جویان پیشنهاد می‌­کنند که به جای قربانی و تقسیم گوشت، پول به فقرا داده شود تا خودشان در رفع احتیاجات خویش خرج کنند. این­گونه تبلیغات و شعارها در گذشته از طرف عده‌­ی به‌خصوصی صورت می­‌گرفت؛ اما حالا آن قدر رایج شده که هر روز چند نفر سوال می‌­کنند که فقیر در جامعه زیاد است، چه اشکالی دارد به‌جای قربانی کردن، پول به آن­‌ها بدهیم؟

روح قربانی:

اگر شخصی به جای نماز خواندن به مستمندان کمک کند، فریضه‌­ی نمازش ادا نمی‌­شود، برای اینکه هر عبادتی، ترتیب خاص خودش را دارد، فرایض و واجبات در جای خود، کمک به مستمندان هم در جای خود، اجر و ثواب دارد. گفتن جملاتی از قبیل: قربانی مخالف با عقل است، باعث رکود اقتصادی می­‌شود، از نظر اقتصادی ضرر دارد، تبلیغاتی است علیه قربانی که فلسفه و روح آن را نفی می­‌کند، به یاد داشته باشیم، تا وقتی که پیروی از دستورات الله متعال در انسان نباشد، به سعادت نمی­‌رسد، سبب این همه رشوه­‌خواری، ظلم و ستم و تباه‌کاری در جامعه بشری این است که انسان به دنبال عقل خود می­‌رود و به دنبال حکم الله متعال نیست؛ البته این عقل سلیم نیست؛ بلکه فکر بی‌­بهره از فهم حکمت‌­های الهی است و گرنه عقل سلیم آن است که تشخیص دهنده­‌ی خوب و بد را از طرف الله  می‌­داند و تمام اوامرش را کاملاً عالمانه و حکیمانه می­‌داند.

عبادت نفلی را هر وقت می­‌توان ادا کرد؛ اما قربانی و عمل کارد بر گلو کشیدن، فقط تا سه روز عبادت است، همین عمل، بعد از گذشت سه روز، عبادت محسوب نمی‌­شود، خداوند به وسیله‌­ی قربانی به انسان می­‌آموزد که عمل، فقط وقتی که به حکم ما انجام گیرد عبادت به شمار می­‌آید، دین یعنی پیروی از دستورات الله؛ بدین معنی چیزی را که خداوند متعال حکم کرده بپذیریم و به آن عمل کنیم، بدون حكم خداوند، چیزی در عمل نیست، کاش این نکته را می‌­فهمیدیم که فهم صحیح تمام دین برای ما آسان می­‌شد.

سوال اقتصادی:

چون انسان از معنویات غافل باشد و به فکر خواهشات و مادیات افتد و مدنظرش تنها دنیا باشد، درک قدرت کامله و نظام عجیب و شگفت‌­انگیز خداوندی برایش سخت می‌­شود و تمام عبادات را مانند رسوم بی‌­جان تصور می­‌کند و مسأله قربانی را از مشکل‌­ترین مسائل اقتصادی می­‌داند و می‌گوید، مبلغ هنگفتی که از ملت جهت ذبح حیوانات، هر سال خرج می­‌شود غیر از خوردن گوشت تا سه روز فایده‌­ی دیگری ندارد، اگر این مبلغ جهت رفاه و آسایش ملت به‌کار برده می‌­شد چه بهتر بود؛ اما باید دانست که نزد هیچ دانشمند و روشن‌فکر، شکم­‌پروری و رسیدن به لذات نفسانی، از اصلاح اخلاق و اعمال ملت مقدم نیست؛ بلکه شخص عاقل می­‌گوید: مشکل شکم، زمانی حل می‌شود که انسان در امنیت و آرامش باشد و در او انسانیت یافت شود و دارای اخلاق حسنه و نیکو باشد و از غارت‌گری، مکر، فریب، دزدی و خوردن مال حرام بپرهیزد.

 افراد تحصیل کرده همچنان که تعلیم و تعلم را ضروری و لازم می­‌دانند، امور تربیتی را نیز از ضروریات زندگی بر می­‌شمارند.

انگیزه‌­ی اطاعت و فرمانبرداری از دستورات خداوند متعال همان انگیزه‌­ای است که انسان را در تنهایی نیز، از جرائم باز می­‌دارد و قربانی در تقویت این انگیزه اثر خاصی دارد.

در نتیجه فلاح و بهبود قوم و ملت در این نیست که انسان قربانی را ترک کرده و پولش را در راه رضای خواهشات نفسانی صرف کند؛ بلکه فلاح حقیقی در این است که هر شخص این سنت ابراهیمی را با شوق و محبت انجام داده و انگیزه ایثار و قربانی را در دل دیگران تقویت کند.

بعد از فهمیدن حقیقت قربانی کاملاً واضح می‌­شود که هدف از قربانی خوردن گوشت و پرورش تن نیست؛ بلکه هدف اصلی اجرای حکم الله متعال و زنده کردن سنت ابراهیمی و حصول انگیزه­‌ی ایثار و قربانی است. قرآن کریم درباره‌­ی قربانی می­‌فرماید: “لَن يَنَالَ اللهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَ لكِن يَنَالُهُ التَّقوى مِنكُم” «خون و گوشت قربانی‌­های شما به الله نمی­‌رسند؛ بلکه فقط تقوی (یعنی انگیزه اطاعت شما) به خدا می‌­رسد».[4]

به هر حال هدف از قربانی، خون و گوشت نیست [حتی بر امت‌­های گذشته گوشت قربانی هم حلال نبود، این یکی از خصوصیات آن‌­حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم است که گوشت قربانی برای امتش حلال گردانیده شده است] بلکه هدف اصلی پیدا کردن انگیزه اطاعت و سربلندی در مقابل آزمایشات خداوند است.

بعضی از افراد می­‌گویند: در زمانی کوتاه، تعداد زیادی از حیوانات ذبح می‌­شوند که این خود ضرر اقتصادی است که در زندگی مردم تأثیر زیادی می­‌گذارد که باعث می‌­شود حیوانات و گوشت کمیاب شود؛ اما این تصورات وقتی فکر را تحت تأثیر می­‌گذارد که انسان از قدرت کامله‌­ی خالق کائنات و مشاهده­ی نظم مستحکم جهان غافل باشد.

نظام قدرت خداوندی همیشه در تمام عالم این بوده و هست که اگر مردم به چیزی بیشتر نیاز پیدا کنند، خداوند متعال آن چیز را افزون‌­تر می­‌گرداند و چون نیاز مردم به آن کم باشد، آن چیز هم روز به روز کمتر می­‌شود، مانند آب چاه که هر چه کشیده شود، روز به روز بیشتر و اگرنه چشمه­‌هایش مسدود شده و سرانجام آبش خشک خواهد شد، اگر به گذشته دقت کنیم، متوجه می‌­شویم که مردم در آن زمان بیشتر قربانی ذبح می­‌کردند؛ زیرا همچنان که مردم امروزه نسبت به نماز، روزه، حج و غیره سست و بی­‌تفاوت شده­‌اند در قربانی کردن نیز میل و رغبتی از خود نشان نمی‌­دهند، در قرن اول اسلام، حالت مسلمین چنین بود که هر نفر صد شتر یکجا قربانی می‌­کرد، چنان­که یک بار آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم صد شتر یکجا در میدان منی قربانی (ذبح) کردند.[5]

اگر به دقت به این مسأله توجه کنیم پی می‌بریم که با این کثرت قربانی در دنیای اسلام، باز هم کمبود گوشت و حیوان مخصوص قربانی احساس نمی شود، با افزایش قیمت آن بسیار ناچیز می باشد.

در حال حاضر که اغلب مردم در عباداتی همچون نماز، روزه و غیره غفلت می‌­ورزند افراد زیادی هستند که بر آن‌ها قربانی واجب است؛ اما قربانی ذبح نمی­‌کنند! اگر شخصی مدعی شود که کمبود حیوان قربانی به خاطر این است که تعداد زیادی از آن ها در ایام عید قربان ذبح می­‌شوند، نه تنها واقعیت ندارد؛ بلکه دروغ محض است.

زیرا در این عصر کشورهایی هستند که مردم آن‌ها اصلاً قربانی ذبح نمی­‌کنند؛ اما باز هم گوشت در آن کشورها نسبت به کشورهایی که در آن‌ها قربانی ذبح می‌­شود کمیاب­‌تر و گران‌­تر است.

اگر می­‌خواهید این موضوع را تحقیق کنید اهل شهری را در یک سال از قربانی باز دارید و بعد مدتی ببینید از نظر اقتصادی چه اثر سودمندی به اهل آن شهر می‌­رسد و چه اندازه قیمت گوشت، شیر و روغن پایین می‌­آید؛ اما هیچ مملکت اسلامی به انجام این کار حاضر نخواهد شد. حالا به­‌عنوان مثال کشور هندوستان را نگاه کنید که قربانی گاو در آنجا ممنوع است؛ اما با این وصف آیا کسی مشاهده کرده که گاوها به سبب کثرت در کوچه‌­ها و خیابان‌­ها بگردند؟ یا به سبب کثرت گاو شیرها در جوی­‌ها روان، یا حداقل روغن ارزان باشد؟ خیر، قبل از استقلال پاکستان هندوستان دارای صد میلیون مسلمان بود که هر سال آن‌ها قربانی می­‌کردند و انگلیسی‌­ها هم روزانه صدها گاو ذبح می‌کردند؛ اما باز هم در آن زمان قیمت گوشت و شیر از امروز ارزان­تر و و تعداد گاوها بیشتر بود! اما اگر در هندوستان تا چندین سال کشتن گاو به کلی ممنوع شود، احتمال این می­‌رود که بعد از مدتی گاو در آنجا بسیار کمیاب باشد.

خوانندگان محترم! چندین سال قبل که اسب وسیله‌­ی سفر و جهاد بود، به کثرت موجود بود؛ اما امروزه که وسایل حمل و نقل پیشرفته جای آن­‌ها را گرفته و نسبت به گذشته خیلی کمتر از آن‌ها استفاده می‌­شود تعدادشان بیشتر و قیمت­‌شان ارزان­‌تر شده! یا برعکس، تعدادشان به سبب عدم نیاز مردم کمتر و قیمت‌شان گران‌­تر شده! باید یقین داشت که حکمت خداوندی از فهم و درک و دانش انسان بالاتر است، ای کاش مسلمین جهان در مورد فضایل و محاسن قربانی می­‌اندیشیدند و قربانی را یک رسم مذهبی نمی­‌پنداشتند؛ بلکه آن را سنت ابراهیمی می‌­دانستند، تا این­که قوت در ایمان و عمل‌­شان به وجود می­‌آمد و برکات اخلاص را به چشم خود مشاهده می­‌نمودند؛ همچنان که در هر عبادتی علاوه بر ثواب، اثرات مخصوص دیگری از جمله: تواضع و فروتنی در نماز، پاک شدن قلب از حب مال در زکات و ازدیاد محبت خداوندی از روزه و حج، به ودیعه گذاشته شده در قربانی هم قوت ایمان و اخلاق و عزم و همت در اعمال نیز به ودیعت نهاده شده است.

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی

[1]ـ سوره انعام، آیه:۱۲۱.

[2]ـ  البيهقي، أبوبكر أحمد بن الحسين، السنن الكبرى وفي ذيله الجوهر النقي،ج۹، ص۲۴۶،كتاب الصید والذبائح،باب ما جاء في ذكاة ما لا يقدر على ذبحه إلا برمي أو سلاح، رقم الحدیث: ۱۸۷۰۷، الطبعة الأولى: ۱۳۴۴ هـ، الناشر: مجلس دائرة المعارف النظامية الكائنة في الهند ببلدة حيدر آباد.

[3]ـ  البخاری، محمد بن إسماعيل، صحيح البخاري،ج۲، ص۶۱۲، کتاب الحج،باب نحر الإبل مقيدة، رقم الحدیث: ۱۶۲۷، الطبعة الثالثة، ۱۴۰۷ – ۱۹۸۷،الناشر: دار ابن كثير، اليمامة – بيروت.

[4]ـ سوره حج، آیه۳۷.

[5]ـ  النيسابوري، محمد بن إسحاق بن خزيمة، صحيح ابن خزيمة،ج۴، ص۲۹۷، کتاب المناسک،  باب الأكل من لحم الهدي إذا كان تطوعا، رقم الحدیث: ۲۹۲۴،الناشر: المكتب الإسلامي – بيروت ، ۱۳۹۰ – ۱۹۷۰.