قربانی؛ اهمیت، فضایل، فلسفه و آداب آن «بخش سوم»

نویسنده: محمد عاصم اسماعیل زهی

قربانی؛ اهمیت، فضایل، فلسفه و آداب آن

بخش سوم

د: قربانی يادی از اسماعيل علیه‌السلام يا قربان نمودن (نفس) قربانی شده

 قربانی اسماعيل علیه‌السلام درسی است برای تقديم جان برای الله جل‌جلاله و آمادگی برای قربانی، درسی است برای دانستن مفهوم حقيقی  طاعت پروردگار.

اکنون مومنان از اين درس استفاده نموده و سعی و تلاش می­‌ورزند که خود را تسليم احکام الهی نمايند، نفس را آماده‌­ی قربانی دارند، دشمنی‌­ها را کنار گذاشته و قلب خود را برای پذيرش ديگران باز نمايد، آناني‌که در اين روز خود را قربان بارگاه الهی می‌کنند، با کسانيکه عداوت دارند و يا هم با کسانيکه آزرد­گی دارند دو باره برگشت می­‌کنند؛ ولی قربانی بيشتر نفس، زمانی است که انسان در اين روز به نزد کسی رود که او در حق او ظلم نموده است، او حقيقتا از وی آزرده است؛ ولی به‌خاطر رضايت  الله جل جلاله آغوش خود را باز نموده و شيطان را مانند اسماعيل علیه‌السلام خوار و ذليل نموده و سوسه­‌های شيطانی را با ياد  الله جل جلاله دور نموده و فقط به‌خاطر رضايت  الله  به دروازه‌­ی آن شخص رفته و خود را هم‌قطار و هم‌سفر اسماعيل علیه‌السلام و راهيان منزل اسماعيل علیه‌السلام سازد.

هـ: قربانی يادی از ابن الذبيحتين

 زمانی حجاج بيت الله شريف و همراه آنان ساير مسلمانان به قربان‌گاه رفته و حيوانی را به‌خاطر رضايت  الله جل جلاله يکتا تقديم مي‌­کنند، در حقيقت همان سنت ابراهيمی را بياد داشته باشند که چه قهرمانانه حاضر شد پسرش را قربان بارگاه الهی نمايد، او درس  الله شناسی را چنان محبانه به شکل عملی آن تطبيق می­‌نمايد که محبت  الله جل جلاله را بر محبت فرزند ترجيح داده آماده می‌­شود او را در راه  الله جل جلاله قربان نمايد و به‌همين شکل اين قهرمانی‌ها نه تنها به ابراهيم علیه‌السلام منحصر نشده؛ بلکه در اين حالت قهرمانی­‌های اسماعيل علیه‌السلام، آن طفل با ايمان و انديشه نيز در ذهن حجاج ظهور می‌کند.

او به ياد اسماعيل  علیه‌السلام ­و با وجود وسوسه­‌های شيطانی باز هم آماده است تا خون خود را در راه  الله جل جلاله بريزد، زندگانی‌اش را قربان ذات يکتا نمايد و به پدرش می‌گويد: “يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ” ترجمه: «ای پدر هرچه امر شده­‌ای، انجام ده و مرا ان‌شاء‌الله از جمله صابران خواهي يافت».[1]

در این آيه‌­ی شريفه فضيلت اسماعيل عليه‌السلام بيان مي‌­شود، او به پدر نمي‌­گويد که هرچه مي‌خواهي انجام بده؛ بلکه برايش می­‌گويد هرچه امر شده­‌ای بکن؛ زيرا او به حکم  الله جل جلاله يکتا تسليم می­‌باشد و می­‌داند که پدر موحدش کاری نمی­‌کند که در آن ظلم باشد؛ بلکه هر قدم وی تطبيق عملی ارشادات الهی است به پسر می‌‌گويد که بر من فرمانی آمده است، تا تو را  قربان بارگاه الهی کنم و پسر نيز به اين قربانی حاضر شده برای پدر می­‌گويد که هرچه امر شده‌­ای انجام ده و مرا صابر خواهی يافت و به اين شکل هر دو پدر و پسر از امتحان الهی بدر آمده و گوسفندی از جنت برای قربانی فرستاده می‌شود و زمانی مسلمانان، قربانی می‌کنند، تصميم دارند و تصميم می‌گيرند که هرگاه تقديم پسران‌­شان، در راه  الله جل جلاله مطلوب باشد از آن دريغ نمی‌کنند و هرگاه خودشان در هنگام ضرورت به قربان‌گاه الهی برده شوند حاضراند؛ زيرا در اين حالت درس می‌گيرند که چگونه يک نوجوان آماده می‌­شود که خود را قربانی راه  الله جل جلاله نمايد، حجاج  هم در مكه مكرمه اين خاطره را دوباره زنده می­‌کنند، آنان در هنگام ذبح حيوان به ياد آن دو پدر و پسر می­‌شوند که هر کدام درس‌هایی از توحيد و فدا کاری گذاشته‌­اند، درينجاست که حاجی با تقديم قربانی عهدی جديدی با  الله جل جلاله خود می­‌بندد که او چون اسماعيل علیه‌السلام هر لحظه آماده­‌ی قربانی است، همانند ابراهيم علیه‌السلام محبت  الله جل جلاله را بر محبت اولاد برتريت داده و هرجاییکه محبت الهی مطرح شود تمامی محبت­‌ها را فراموش نموده و به ياد پروردگار يکتا ازهمه چيز خواهد گذشت.[2]

آداب قربانی کردن

قربانی کردن یکی از مناسک مهم اسلام می‌­باشد که بر هر مسلمان توانمند لازم است، علت تأکید بر انجام این عمل و تشویق بر آن این است که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم همیشه صبح روز عید اضحی قربانی‌­شان را ذبح می‌­نمودند و بر کسی که قربانی می‌­کند لازم است بعضی آداب متعلق به قربانی کردن را بداند.

توجه به این آداب در اسلام بیانگر فراگیری و شمولیت این دین در همه‌­ی شؤون زندگی است.

 از جمله آداب:

ادب اول: داشتن اخلاص برای الله تعالی و نیت نیک:

باید توجه شود، مسلمان با انجام آداب قربانی مستحق پاداش می­‌شود، چون هدف از قربانی کردن آشکار ساختن مناسک اسلام و به جای آوردن شکر پروردگار و پیروی از سنت پیامبر صلی‌الله‌علیه وسلم  است، نه برای ریاء یا برای به دست آوردن شهرت و نام نیک.

ادب دوم: قربانی کننده نباید به موی سر و مو بدنش دست بزند:

یعنی از اول ماه ذی الحجه، تا زمان فارغ شدن از ذبح قربانی، کسی که می‌­خواهد قربانی کند، چیزی از موی سر و بدنش را کم نمی‌­کند، مانند کوتاه کردن ناخن‌­ها و غیره؛ زیرا پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم می­‌فرمایند: “إذا دخلت العشر وأراد أحدكم أن يضحى فلا يمس من شعره وبشره شيئا”.«زمانی که دهه‌­ی ذی الحجه فرا رسید و یکی از شما ارادۀ قربانی داشت، پس موی سر و بدنش را کم نکند». [3]

و همچنین چیز زایدی را از بدنش نگیرد، مگر در صورتی که باعث اذیتش شده باشد، یعنی گرفتن ناخن شکسته مشکلی ندارد.

ادب سوم: اجتناب از ذبح قربانی که دارای عیب آشکار باشد:

یعنی؛ قربانی­‌ای که پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وسلم می­‌فرمایند پاداشی ندارد، «أربع لا يجزين في الأضاحی: العوراء البين عورها، والمريضة البين مرضها، والعرجاء البين ظلعها، والعجفاء التى لا تنقى». «چهار چیز است که اگر در قربانی شما باشد، پاداشی ندارد: حیوانی که کوری چشمش به خاطر فرو رفتگی یا بیرون آمدن و بر جستگی آن، مشخص و واضح باشد، برای قربانی درست نیست، یا مریضی آشکاری داشته باشد، یا حیوان معیوبی که پایش خمیده باشد، یا حیوان لاغر و ضعیفی که به سبب لاغری و ضعف، استخوان­‌هایش مشخص است».[4]

ادب چهارم: این که قربانی خوب و مناسبی را انتخاب کند:

یعنی این­که سعی کند قربانی­‌ای را انتخاب کند که از لحاظ جسمی تقریباً چاق و برابر باشد و خالی از عیب­‌هایی که قبلاً ذکر شد، باشد، یک قربانی خوب و مناسب را برای تقرب جستن به درگاه خداوند برگزیند، این روش قربانی کردن پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌­باشد که بحث آن خواهد آمد.

ادب پنجم: ذبح قربانی با دست خودش:

یعنی؛ اگر شخص توانایی ذبح قربانی را دارد خودش این کار را انجام دهد بهتر است، چون پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم خود قربانی را ذبح می­‌نمودند. “ضحى النبي صلى الله عليه و سلم بكبشين أملحين أقرنين ذبحهما بيده وسمى وكبر ووضع رجله على صفاحهما“. «رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم دو قوچ نمکین شاخ­‌دار قربانی نمودند، با دستشان این کار را کردند، بسم الله و تکبیر گفته، پای مبارک را بر پهلوی آن دو گذاشتند».[5]

 اگر خود فرد نتوانست این کار انجام دهد و ذبح قربانی را به کسی دیگر واگذار نمود نیز ایرادی ندارد.

ادب ششم: اگر کسی قبل از نماز عید ذبح کرد باید قربانی را دوباره انجام دهد:

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم ذبح قربانی را بعد از نماز عید تعیین نمودند و کسی که قبل از نماز، قربانی را ذبح می­‌کند، فقط حکم گوشتی را دارد که به خانواده‌­اش تقدیم می­‌کند و قربانی به حساب نمی­‌آید و بر وی لازم است که در خانه­‌ی خودش قربانی کند، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌فرمایند: “من ضحى قبل الصلاة فإنما ذبح لنفسه، ومن ذبح بعد الصلاة فقد تم نسكه، وأصاب سنة المسلمين”. «کسی که قبل از نماز عید، قربانی کرد برای (خوردن و استفاده­‌ی) خودش ذبح کرده است و کسی که بعد از نماز، ذبح نمود طبق سنت و روش ما درست عمل کرده است و به روش مسلمانان تمسک جسته است».[6]

ادب هفتم: پرهیز از ذبح حیوان شیرده:

حیوانی که شیرده بوده و شیر آن قابل دوشیدن است، ذبح نشود، تا فرصت استفاده از شیر آن از دست نرود، رسول گرامی صلی‌الله‌علیه‌وسلم می­‌فرمایند: “لا تذبحن ذات در” «حیوان شیرده را ذبح نکن».[7]

 توجه به این ادب در اسلام در واقع نشان‌­دهنده‌­ی این است که شارع نمی‌­خواهد مسلمان را از چیزی که به او نفعی می­‌رساند، محروم ببیند.

ادب هشتم: تیز کردن کارد به خاطر شفقت به چهارپا:

هر چه قدر کارد تیزتر و برنده­‌تر باشد به همان اندازه نشان‌­دهنده‌­ی شفقت به حیوان چهارپا است و در عین حال وسیله‌­ی کاستن از دردهای حیوان است؛ لذا این امر نوعی رحمت به مخلوقات باری تعالی و احسان است که رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم بدان دستور داده اند: “إن الله كتب الإحسان على كل شيء فإذا قتلتم فأحسنوا القتلة وإذا ذبحتم فأحسنوا الذبح وليحد أحدكم شفرته فليرح ذبيحته“. «الله تعالی احسان و برخورد نیک را در هر کاری مقرر داشته و به آن امر نموده است؛ هرگاه کسی را کشتید او را به خوبی بکشید و هرگاه حیوانی را ذبح کردید به خوبی آن را ذبح کنید و باید کاردتان را تیز کنید تا حیوان راحت ذبح شود».[8]

ادب نهم: تیز کردن کارد قبل از خواباندن حیوان برای ذبح:

درست نیست حیوان را برای ذبح خوابانده و به کنار آن کارد تیز شود، این امر باعث بیشتر شدن ترس حیوان شده، به دور از شفقت و خلاف سنت رسول گرامی است. رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم برای شخصی که چنین می‌­کرد فرمودند: “أتريد أن تميتها موتات هلا حددت شفرتك قبل أن تضجعها“. «آيا می­‌خواهی حیوان را چند بار به دم مرگ ببری؟ چرا کارد خویش را قبل از خواباندن آن تیز نمی‌­کنی».[9]

بنابراین نخست باید کارد را تیز نمود، پس از آن حیوان را برای سر بریدن خواباند.

ادب دهم: نشان ندادن کارد برای حیوان:

این ادب نیز در ذیل ادب قبلی است؛ یعنی با کمال شفقت نسبت به حیوان باید کارد را قبل از خواباندن، از دید آن پنهان کنیم تا مبادا ترس مرگ و سربریدن آن افزون شود.

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی

[1]ـ سوره صافات، آیه:۱۰۲.

[2]ـ تهانوی، مولانا اشرف علی، فلسفه­ی احکام اسلام، ص۱۸۴، مسائل قربانی، ترجمه: عبدالمنان پناه، انتشارات تسنیم ۱۴۰۰هـ.  و جرجای، علی احمد، حکمت وفلسفه شریعت، ص۲۳۰، فلسفه­ای قربانی، ترجمه: عبدالواحد احراری، انتشارات شیخ الاسلام احمد جام: ۱۳۸۰هـ.

[3]ـ  النيسابوري، مسلم بن الحجاج بن مسلم، الجامع الصحيح المسمى صحيح مسلم،ج۶، ص۸۳، الأضاحی، باب نهى من دخل عليه عشر ذى الحجة وهو مريد التضحية أن يأخذ من شعره أو أظفاره شيئا، رقم الحدیث: ۵۲۳۲، الناشر: دار الجيل بيروت + دار الأفاق الجديدة ـ بيروت.

[4]ـ  البيهقي، أبوبكر أحمد بن الحسين، السنن الكبرى وفي ذيله الجوهر النقي،ج۲، ص۴۴۱،كتاب الضحايا،باب ما ورد النهى عن التضحية به، رقم الحدیث: ۱۹۵۷۰، الطبعة الأولى: ۱۳۴۴ هـ، الناشر: مجلس دائرة المعارف النظامية الكائنة في الهند ببلدة حيدر آباد.

[5]ـ  البخاری، محمد بن إسماعيل، صحيح البخاري،ج۵، ص۲۱۱۴، کتاب الأضاحی،باب التكبير عند الذبح، رقم الحدیث: ۵۲۴۵، الطبعة الثالثة، ۱۴۰۷ – ۱۹۸۷،الناشر: دار ابن كثير، اليمامة – بيروت.

[6]ـ  النيسابوري، مسلم بن الحجاج بن مسلم، الجامع الصحيح المسمى صحيح مسلم،ج۶، ص۷۴، الأضاحی، باب وقتها، رقم الحدیث: ۵۱۸۱، الناشر: دار الجيل بيروت + دار الأفاق الجديدة ـ بيروت.

[7]ـ الجزري،مجد الدين أبو السعادات،جامع الأصول في أحاديث الرسول،ج۴،ص۶۹۱، حرف الزاي، الكتاب الأول: في الزكاة، الفصل الثاني: فيما كان النبي – صلى الله عليه وسلم – وأصحابه عليه من الفقر، رقم الحدیث: ۲۸۰۶، الطبعة: الأولى، الناشر: مكتبة الحلواني – مطبعة الملاح – مكتبة دار البيان.

[8]ـ  النيسابوري، مسلم بن الحجاج بن مسلم، الجامع الصحيح المسمى صحيح مسلم،ج۳، ص۱۵۴۸، كتاب الصيد والذبائح وما يؤكل من الحيوان، باب الأمر بإحسان الذبح والقتل وتحديد الشفرة، رقم الحدیث: ۱۹۵۵، الناشر: دار الجيل بيروت + دار الأفاق الجديدة ـ بيروت.

[9]ـ  السيوطي، جلال الدين،جامع الأحاديث، ج۱، ص۲۹۲، قسم الأقوال، حرف الهمزة، الهمزة مع التاء، رقم الحدیث: ۴۵۱، بیروت.