حکمت و فلسفۀ حج و اسرار نهان آن «بخش پانزدهم»

نویسنده: محمد عاصم اسماعیل­زهی

حکمت و فلسفۀ حج و اسرار نهان آن

بخش پانزدهم

خلاصۀ حکمت و فلسفۀ حج و پاسخ به بعضی شبهات پیرامون حج

حکمت و فلسفۀ حج

حکمت­ها و فلسفه‌­های حج را می‌­توان در ابعاد مختلفی مورد بررسی قرار داد:

۱. بُعد اخلاقی حج:

مهم­‌ترین فلسفۀ حج همان دگرگونی اخلاقی است که در انسان‌­ها به‌وجود می‌­آورد، مراسم «احرام» انسان را به طور کلی از تعینات مادی و امتیازات ظاهری و لباس­‌های رنگارنگ و زر و زیور بیرون می­‌برد و آن‌ها را که در حال عادی بار سنگین امتیازات موهوم و درجه­‌ها و مدال­‌ها را بر دوش خود احساس می‌­کنند یک مرتبه سبک­‌بار و راحت و آسوده می­‌کند.

۲. بُعد سیاسی حج:

حج عامل مؤثری برای وحدت صفوف مسلمانان است و عامل مبارزه با تعصبات ملی و نژادپرستی و محدود نشدن در حصار مرزهای جغرافیایی است و وسیله­‌ای است برای انتقال اخبار سیاسی کشورهای اسلامی از هر نقطه به نقطۀ دیگر و بالآخره حج، عامل مؤثری است برای شکستن زنجیرهای اسارت و استعمار و آزاد ساختن مسلمین.

۳. بُعد فرهنگی حج:

ارتباط قشرهای مسلمانان در ایام حج می­‌تواند به­‌عنوان مؤثرترین عامل مبادلۀ فرهنگی و انتقال فکرها درآید.

مخصوصاً با توجه به این­که اجتماع شکوهمند حج، نمایندۀ طبیعی و واقعی همه قشرهای مسلمان جهان است (چرا که زوار کعبه از میان تمام گروه‌­ها، نژادها و زبان‌­هایی که مسلمانان به آن تکلم می‌کنند برخاسته و در آن­جا جمع می­‌شوند) لذا در روایات اسلامی می‌­خوانیم که یکی از فوائد حج، نشر اخبار آثار رسول خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} به تمام نقاط جهان اسلام است.

۴. وحدت:

شگفت­‌انگیزترین حکمتی‌که در حج مشهود است، احساس وحدت و همبستگی است که در حد اعلای مفهوم انسانیت، به برکت اسلام به وجود می‌­آید. به گونه­‌ای که عالم و ناخوان، كوچک و بزرگ، زن و مرد، سیاه و سفید در كنار يک «کانون» و بر اساس يک قانون می‌­جوشند و می­‌خروشند، می‌­روند و می­‌دوند، می‌­نشینند و بر می­‌خیزند.

بر قراری اتحاد و هم­بستگی بین مسلمانان مختلف دنیا، یکی از مهم­‌ترین اهداف حج می­‌باشد؛ مسلمانان از مناطق مختلف دنیا گرد هم می­‌آیند؛ عرب و افغان، ترک و چینی، اندونیزیایی و…. با هم‌دیگر آشنا می‌­شوند و شانه به شانه اعمال و مناسک حج را به‌جای می‌­آورند؛ همه خود را برادر دینی یکدیگر و اولاد حضرت آدم ^{علیه‌السلام} تصور کرده و به یکدیگر به چشم بزرگی و کوچکی نمی­‌نگرند.

۵. منافع اقتصادی:

مردم هر شهر و کشور می‌­توانند از صادرات و واردات کشورهای دیگر آگاهی پیدا کنند و از این طریق راهی برای تجارت و برخورداری از منافع اقتصادی پیدا نمایند و هم خودشان فایده‌یی ببینند و هم برای برادران دینی‌­شان فایده­‌یی برسانند. “وَأذِنَ فِي النَّاسِ بِالْحَجَ… لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ”. «و ندا در ده در میان مردم برای حج… در روزهای معلوم بر آنچه روزی‌­شان کرده است».^[1]

مردم کشورهای متمدن دنیا هر ساله نمایشگاه­‌های مختلفی برای عرضۀ محصولات مختلف خود دارند، حج نیز می­‌تواند علاوه بر عبادت بدنی، عبادت مالی یعنی تجارت حلال نیز باشد و نمایشگاهی باشد تا هر ملت، محصولات خویش را عرضه نماید؛ چنان­که الله متعال می‌­فرماید: “لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ”. «بر شما گناهی نیست که (در ایام حج) از پروردگارتان (به وسیلۀ تجارت و داد و ستد) فضل و روزی و منافع مادی بطلبید».^[2]

۶. عبادت کامل:

حج عبادت بزرگی است و هم­چنین شکر نعمت­‌های الهی است؛ عبادت یعنی بندگی و اظهار عجز و انکساری در برابر خالق… این عجز و انکساری در حج تبلور خاصی دارد؛ حاجی در حالت احرام خاک‌آلود و شکسته به نظر می­‌آید و خود را هم­چون غلام و برده‌­ای ضعیف و پشیمان در برابر آقایش می­پندارد تا مولایش بر وی رحم نماید. در صحرای عرفات به شدت از گناهان خویش پشیمان است و خود را بر دروازۀ حریم مولایش می­‌اندازد و گریه و زاری می‌­نماید تا از اشتباهات وی در گذرد.

۷. حج انقلاب شخصیت‌­ها:

هر حاجی که به دنبال خوب­‌شدن و تبدیلی باشد مدرسه‌­ای بهتر از حج برایش نخواهد بود؛ زیرا مدتی دوری از گناهان و دیدن این سرزمین­‌های مقدس و زنده­‌شدن یاد و خاطرات پیامبر و صحابه که در کتب آمده است، بهترین فرصت برای انقلاب و دگرگونی شخصیت­‌ها به شمار می‌­رود.

۸. حج صحرای محشر کوچک:

یکی از خصوصیات بارز حج این است که صحنه­‌ای از صحنه­‌های قیامت را برای ما نشان می‌­دهد؛ هر کس به دنبال کار خود، نیمه‌­برهنه، پریشان حال، سراسیمه و… به این سو و آن سو حرکت می­‌کند؛ از همین‌روست که سورۀ «الحج» با ذکر احوال قیامت شروع می­‌شود: “يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ”.

و هم­چنین مباحث حج که در سورۀ بقره بیان شده است با جملۀ: “وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ” پایان یافته است.

حال با توجه به این همه حکمت­‌هایی که در حج نهفته است، آیا کدام عبادت دیگری می­‌تواند جایگزین این عبادت مهم حج شود؟ آیا کمک به فقرا می‌­تواند این اهداف متعالیه را برآورده سازد؟

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی

[1]ـ سوره حج، آیه:۲۶ ـ ۲۹.

[2]ـ سوره بقره، آیه:۱۹۸.