نویسنده: ابورائف
نقش مسلمانان در شکل‌گیری و توسعۀ علوم
بخش سی‌ودوم
ابوبکر کرخی
یکی دیگر از اندیشمندان و عالمان ماهری که در زمینۀ ریاضیات و علوم تجربی، مهارت و سهم والایی داشت، امام ابوبکر کرخی بود. وی در علوم حساب و جبر که شاخۀ مهمی از ریاضت هستند، نقش اساسی و والایی داشت.
آشنایی با ایشان
او «ابوبکر محمدبن‌الحاسب الکرخی» است، که در «کرخ»، یکی از حومه‌های بغداد، به دنیا آمد. تاریخ دقیق تولد او مشخص نیست، اما در بغداد در سال ۴۲۱ هجری (۱۰۲۰ میلادی) درگذشت. تولیدات علمی فراوان او در بغداد، در دوره‌ای که این شهر به عنوان یک مرکز علمی پررونق در اواخر قرن چهارم هجری و اوایل قرن پنجم هجری (اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم میلادی) شناخته می‌شد، صورت گرفت.
الکرخی توجه ویژه‌ای به علوم حساب و جبر داشت و کتابی در حساب نوشت که در آن از اعداد استفاده نکرد، بلکه از حساب جمل (استفاده از حروف الفبا برای نمایاندن اعداد) استفاده کرد. این روش برای مدت طولانی در میان دانشمندان عرب و مسلمانان متداول بود، زیرا آن‌ها برای هر حرف از الفبا یک عدد خاص داشتند. کتاب «الفخری در جبر و مقابله» او بر پایۀ کتاب «جبر و مقابله» محمد بن موسی الخوارزمی (۱۶۴-۲۳۵ هجری) و کتاب «کامل در جبر» ابو کامل مصری (۲۳۶-۳۱۸ هجری) نوشته شده است. الکرخی روش تحلیلی در علم جبر و مقابله را از پیشوایان خود، الخوارزمی و ابوکامل مصری، پیروی کرد. به همین دلیل، کتاب «الفخری در جبر و مقابله» شامل نظریات جدیدی است که هیچ‌کس پیش از او به آن‌ها نپرداخته و نشان از اصالت تفکر الکرخی دارد.[1]
ابوبکر الکرخی قصد داشت تا بخشی از لطفی که دوستش، وزیر «ابوغالب محمدبن‌خلف» معروف به «فخر الملک»، به او کرده بود را جبران کند. فخر الملک، وزیر «سلطان بهاءالدوله ابن عضدالدوله بویهی» بود. بنابراین او کتاب خود را «الفخری در جبر و مقابله» نامید و آن را به دوست نزدیک خود، ابو غالب نسبت داد. این کتاب به درستی می‌توان آن را یک افتخار برای امت عربی و اسلامی دانست، چرا که شامل اصالت، عمق و نوآوری در زمینۀ علم جبر است. بنابراین، کتاب «الفخری در جبر و مقابله» اثر ابو بکر الکرخی می‌تواند به عنوان معیاری واقعی از پیشرفت علمی و خلاقیت‌های ذهنی در عرصۀ علم جبر در فرهنگ عربی و اسلامی در نظر گرفته شود.
الکرخی بخش عمده‌ای از زندگی خود را در مناطق کوهستانی گذراند و به همین دلیل در علم هندسه تبحر زیادی داشت. این را می‌توان از کتاب معروف او «حول حفر الآبار» مشاهده کرد که یکی از منابع و مراجع مهم در علم هندسه کاربردی باقی مانده است.[2]
از جمله ایده‌های ریاضی که الکرخی در آثار خود به کار برد یا آن‌ها را اختراع کرد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
عددی که اگر مربع آن به خود اضافه شود، حاصل آن مربع می‌شود و اگر مربع آن از خود کم شود، حاصل آن باز هم مربع خواهد بود.
-
دو عددی که مجموع مکعب‌های آن‌ها برابر با مربع عدد سوم است.
-
توسعۀ قانون عمومی برای حل معادلات درجه دوم.
4- بهبود قانون معروف برای یافتن ریشۀ تقریبی اعداد که ریشۀ آن‌ها قابل محاسبه نیست.
-
استنباط قانون جدید برای یافتن ریشۀ مربع.
-
اختراع روش‌هایی برای جمع و تفریق اعداد گنگ.
-
اعمال تغییرات در قانون هیرون (۱۵۰ میلادی) برای یافتن مساحت مثلث به‌وسیلۀ اضلاع آن.
-
مطالعۀ منظم مقادیر جبری با پایه‌های مختلف.
-
مطالعۀ مفصل در مورد دنباله‌های عددی، هندسی و تطبیقی.[3]
