اعتکاف کامل‌کنندۀ فواید و مقاصد روزه است و تمرکز قلبی، آرامش روحی، اجتماع فکر و توجه کامل با قلب و قالب به سوی الله تعالی را که چه‌بسا روزه‌دار آن‌را از دست داده است، جبران می‌کند و حقیقت آن در شتافتن به سوی الله تعالی و افتادن بر آستانۀ بندگی و در آغوش رحمتش نهفته است.
علامه ابن قیم رحمه‌الله می‌گوید: «الله تعالی برای مسلمانان اعتکاف را مشروع قرار داده است؛ تا مقصود و روح آن، که تمركز قلب بر الله تعالی و خلوت کردن با او و بریدن از مخلوق و مشغول شدن با او است، به دست آید؛ به گونه‌ای که یاد و محبت الهی جای افکار و اندیشه‌های قلب را گرفته و تمام همّ، غم و اندیشه‌اش یاد الهی شود و اندیشیدن در رضای الهی و آنچه که سبب نزدیک شدن به او می‌شود، بر او چیره شود و انس گرفتن با الله تعالی، جای انس گرفتن با مخلوق را بگیرد و با این کار برای قبر آمادگی پیدا می‌کند؛ زیرا در تنهایی قبر، فقط الله تعالی با او است و انیس دیگری وجود ندارد و در آنجا چیزی که او را شاد کند، جز او، وجود ندارد و همین هدف اعتکاف در بهترین روزهای رمضان، یعنی عشرۀ اخیره، است».[1]
شیخ الإسلام ولی الله دهلوی رحمه‌الله نیز می‌گوید: «چون اعتکاف در مسجد سبب تمرکز فکر، صفای قلب، فارغ‌شدن برای عبادت، مشابهت‌گزیدن با فرشتگان و یافتن شب قدر است، رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم آن‌را در دهۀ پایانی رمضان تعیین کرده است و برای نیکوکاران و شایستگان امتش آن‌را سنت قرار داده است».[2]
به همین‌خاطر رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم به آن پایبندی داشته و مسلمانان در هر نسلی و از هر شهر و زمانی[3] بر آن مواظبت نموده‌اند و از سنت‌های نقل شده و از شعایر رمضان قرار گرفته است. از حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها روایت است که فرمود: «رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در دهۀ پایانی رمضان اعتکاف می‌نشستند و این امر تا زمان وفات ایشان ادامه داشت و پس از ایشان همسرانش اعتکاف می‌نشستند».[4]
شب قدر
در قرآن و سنت بر فضیلت شب قدر بسیار تأکید شده است.
الله تعالی می‌فرماید: «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ﴿۱﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ ﴿۲﴾ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ ﴿۳﴾ تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ ﴿۴﴾ سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ﴿۵﴾»؛ «همانا ما فروفرستادیم آن‌را در شب قدر و چه می‌دانی تو که چیست شب قدر؟ شب قدر بهتر است از هزار ماه. فرود می‌آیند فرشتگان و آن روح خاص در آن شب به اذن پروردگارشان برای هر کاری. سلامتی است آن شب تا دمیدن سپیدۀ صبح».[5]
و رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرموده است: «کسی‌که شب قدر را با ایمان و احتساب برپا دارد، گناهان گذشته‌اش بخشیده می‌شوند».[6]
حکمت و رحمت الله تعالی چنین اقتضا نمود که شب قدر در دهۀ پایانی رمضان پوشیده و نامعلوم باشد؛ تا مسلمانان در جستجوی آن بوده و در این رابطه همت را بلند داشته و بیشتر آن‌را بطلبند و تمام شب‌های پایانی را با خواندن نماز، عبادت و دعا سپری کنند؛ چنانکه رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم چنین حالتی داشتند.
از حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها روایت شده است که فرموده است: «چون دهۀ پایانی رمضان فرا می‌رسید، رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم تمام شب را بیدار مانده و خانواده‌اش را بیدار می‌کرد و بسیار می‌کوشید و کمر می‌بست».[7]
هم‌چنین از حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها روایت است که فرمود: «رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در رمضان از سایر ماه‌ها بیشتر می‌کوشید و در دهۀ پایانی، بیش از سایر شب‌ها می‌کوشید».[8]
احادیث و روایات بسیاری دلالت می‌کنند که شب قدر در دهۀ پایانی رمضان قرار دارد و در شب‌های فرد آن است.
از حضرت عبد الله بن عمر رضی‌الله‌عنهما روایت است که فرمود: «به برخی از یاران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم در خواب، شب قدر در هفت شب پایانی نشان داده شد و رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: می‌بینم که خواب‌های شما با هفت شب پایانی موافقت دارد؛ پس هر کسی‌که به دنبال آن است، آن‌را در هفت شب پایانی بطلبد».[9]
از حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها روایت است که فرمود: «رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در دهۀ پایانی رمضان در مسجد اعتکاف می‌نشست و می‌فرمود: شب قدر را در دهۀ پایانی رمضان جستجو کنید».[10]
هم‌چنین از حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها روایت شده است که رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «شب قدر را در شب‌های فرد دهۀ پایانی رمضان جستجو کنید».[11]
شیخ الإسلام احمد بن عبدالرحيم دهلوی رحمه‌الله در کتاب «حجة الله البالغة» دربارۀ شب قدر بحثی برگرفته از علم کتاب الله، سنت، وجدان و تجربه به میان آورده و فرموده است: «و بدان که شب قدر دو شب هستند؛ اول، شبی که در آن تمام امور حکمت‌آمیز فیصله می‌شوند و یکباره در آن قرآن نازل شده است و پس از آن به تدریج فرو فرستاده شده است و آن شب در طول سال است و لازم نیست که در رمضان باشد؛ بلکه رمضان محل گرانقدری برای آن است و هنگام نزول قرآن با رمضان مصادف و هم‌زمان بوده است.
دوم، شب قدری است که در آن نوعی روحانیت و معنویت منتشر می‌شود و فرشتگان به زمین فرود می‌آیند و مسلمانان در آن شب به طاعت و عبادت‌کردن توفیق می‌یابند و انوار، در میان‌شان منعکس گردیده و فرشتگان به آنان نزدیک شده و شیاطین از ایشان دور می‌شوند و عبادات و دعاهای‌شان اجابت می‌شود و آن، شبی است در میان شب‌های فرد دهۀ پایانی رمضان، که گاهی در ابتدا و گاهی در پایان آن قرار می‌گیرد؛ اما از آن دهه بیرون نیست. بنابراین، هرکس شب اول را در نظر گرفته است، می‌گوید: آن شب در طول سال است. و کسی‌که شب دوم را در نظر داشته باشد، می‌گوید: در دهۀ پایانی رمضان است. و رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرموده است: «من می‌بینم که خواب‌های شما با هفت شب پایانی مناسبت دارد و هرکس به دنبال شب قدر است در آن هفت شب در جستجوی آن باشد». و نیز فرموده است: «این شب به من نشان داده شد، سپس آن‌را فراموش کردم درحالی‌که من در آب و گل سجده می‌کردم». و این امر در شب بیست‌ویکم رمضان بوده است و اختلاف صحابه در این رابطه به اختلاف‌شان در یافتن شب قدر بر می‌گردد».[12]
[3]. اعتکاف در اکثر مذاهب، سنت است و بر عدم وجوب آن اجماع شده است و نزد احناف اعتکاف در دهۀ پایانی رمضان سنت کفایۀ مؤکده است؛ چنانکه در البرهان و دیگر کتاب‌ها بیان شده است.
[4]. صحیح بخاری، کتاب الصوم، باب من صام رمضان…، ج۳، ص۲۶، شمارۀ حدیث: ۱۹۱.
