آیا علم لوگاریتم‌ها از ابتکارات علمای عرب و مسلمانان است؟
«لوگاریتم‌ها» ابزاری بسیار مهم برای تسهیل و ساده‌سازی عملیات حسابی پیچیده هستند، مانند مسائلی که شامل «توان‌ها» و ریشه‌های «غیرصم» هستند. این علم برای علمای مهندسی، فیزیک، آمار، شیمی، حساب تجاری و سایر علوم طبیعی ضروری است.
«سنان بن الفتح حرانی» حاسب، از علمای قرن سوم هجری (نهم میلادی)، اولین کسی بود که دربارۀ نحوۀ انجام عملیات ضرب و تقسیم با استفاده از عملیات جمع و تفریق صحبت کرد. به همین دلیل، او را پیشگام در اختراع لوگاریتم‌ها می‌دانند. سنان حاسب با کتاب خود به نام «الجمع والتفریق» مشهور شد که در آن توضیح داد که چگونه می‌توان عملیات ضرب و تقسیم را با استفاده از جمع و تفریق انجام داد.
ایدۀ علمی که پایۀ تحقیقات در علم لوگاریتم‌ها را تشکیل داد، تبدیل عملیات ضرب و تقسیم به جمع و تفریق است. حقیقت این است که «ابن یونس الصدفی» مصری (متوفی در سال ۳۹۹ هجری) از کتاب «الجمع والتفریق» سنان حاسب بهره برد و قانونی را در علم مثلثات با نام خود ابداع کرد که نقش مهمی در توسعۀ علم حساب مثلثات داشت.[1]
cos(A+B) + cos(A-B) = 2 cos(A) cos(B).
این قانون مورد استفادۀ علمای فیزیک و ستاره‌شناسی در هنگام طبقه‌بندی مثلثات آن‌ها قرار گرفت. هم‌چنین این قانون به‌عنوان پایه‌ای برای کشف علم لوگاریتم‌ها به شمار می‌رود.
«ابن حمزه مغربی» که تاریخ تولد و وفات او مشخص نیست، اما از علمای قرن دهم هجری (قرن شانزدهم میلادی) و از اصل الجزایری است، کسی بود که ایدۀ علم لوگاریتم‌ها را شکل داد. او رابطه بین «دنباله‌های حسابی» و «هندسی» را بیان کرد که این مطالعه بی‌شک یک گام به جلو در جهت اختراع علم لوگاریتم‌ها بود، زیرا ایدۀ اصلی در علم لوگاریتم‌ها، رابطه بین دنبالۀ هندسی و دنبالۀ عددی است.
متأسفانه، «یوهان نپیر» اسکاتلندی (۹۵۷-۱۰۲۶ هجری) آمد و ایدۀ ابن حمزه مغربی را توسعه داد (رابطۀ بین دو دنباله یکی هندسی و دیگری عددی) و سپس ادعا کرد که علم لوگاریتم‌ها را کشف کرده است، و کاملاً نقش علمای مسلمان در این زمینه، از جمله ابن یونس الصدفی و ابن حمزه مغربی، را نادیده گرفت. نپیر جداول لوگاریتمی منتشر کرد، اما در سال ۱۰۲۴ هجری (۱۶۱۴ میلادی) با «هنری برجز» انگلیسی (۱۵۶۱-۱۶۳۱ میلادی) توافق کرد که تغییرات مهمی را در جداول لوگاریتمی نپیر اعمال کند، بنابراین این اولین جداولی بود که در سال ۱۰۳۳ هجری (۱۶۲۴ میلادی) منتشر شد.[2]
دانشمندان غربی معمولاً ادعا می‌کنند که «نپیر» و همکارش «برجز» هیچ اطلاعاتی از دستاوردهای علمای مسلمان در زمینۀ لوگاریتم‌ها نداشته‌اند، اما حقیقت کاملاً روشن است که چنین ادعایی بی‌اساس است، زیرا علمای غربی در دوران رنسانس اروپایی به‌طور جدی در حال ترجمه تمامی کتاب‌های علمی عربی به زبان لاتین بودند تا بتوانند از آن‌ها بهره‌برداری کنند.
و در حقیقت این، گفتۀ حافظ «طوقان» در کتابش «تراث العرب العلمي في الرياضيات والفلك» صحیح است، هنگامی‌که در آنجا می‌گوید: «حقیقتی که می‌خواهم مطرح کنم این است که هیچ‌گاه تصور نمی‌کردم که تحقیقاتی از یک دانشمند عرب مانند ابن حمزه مغربی پیدا کنم که خود پایه‌گذار اولین گام در وضع لوگاریتم‌ها باشد. برخی از پژوهشگران غربی می‌گویند که ناپیر هیچ‌گاه از این تحقیقات آگاه نبوده و چیزی از آن‌ها اقتباس نکرده است. این ممکن است درست باشد، اما آیا تحقیقات ابن حمزه در دنباله‌ها نشان نمی‌دهد که عقل عربی تا چه اندازه در زمینۀ علوم ریاضی پیشرفت کرده بود؟ آیا این تحقیقات، راه‌های همواری برای پایه‌گذاری علم لوگاریتم‌ها نیست؟»[3]
متأسفانه بسیاری از دانشمندان غربی در تلاشند حقوق علمای مسلمانان را نادیده بگیرند، زیرا آن‌ها فرصت را مناسب یافته‌اند و حتی از برخی از دانشمندان سطحی عرب و مسلمان نیز حمایت می‌گیرند. وظیفۀ امت اسلامی است که حقوق نادیده گرفته‌شده و از دست رفتۀ اجداد خود را باز پس گیرند تا جوانان امروز به اجداد خود و دستاوردهای علمی آن‌ها افتخار کنند و از آن‌ها الگو بگیرند. بسیار دردناک است که در مدارس و پوهنتون‌های ما (دانشگاه‌های ما) تدریس شود که علم لوگاریتم‌ها اختراع ناپیر و برجز بوده است و نه علمای مسلمان.
چرا وقتی که استادی در صنف ( کلاس) درسی دربارۀ موضوع لوگاریتم‌ها صحبت می‌کند، نمی‌گوید که علمای مسلمانان در این زمینه پیشگام بوده‌اند و از جمله ابن حمزه مغربی، که مخترع علم لوگاریتم‌هاست، بلکه تنها می‌گویند ناپیر و برجز این علم را قانون‌گذاری کرده و جداول ریاضی مهمی برای تسهیل استفاده از علم لوگاریتم‌ها تهیه کرده‌اند؟
ادامه دارد…
[1] . روائع الحضارة العربیة والإسلامیة فی العلوم، ص: ۱۱۰.
By محمد فاتح
