سومین ویژگی بارز زکات، روحیه اخلاص، تواضع، اکرام و ممنون بودن، نه منت گذاشتن، است که ادای زکات با آن پیوسته بوده و پرداخت‌کننده آن از آن برخوردار است. این روحیه همان آداب دقیق، اخلاق والا و گرانمایه و روحیه دینی است که قرآن کریم به آن تشویق کرده و بر آن تأکید نموده است. نیکوسرشتانی که این فریضه را ادا می‌کنند، به آراسته بودن به این صفات توصیف شده‌اند.
بنابراین، قرآن کریم گاهی صدقه‌دهندگان و نیکوکاران را از مکدر نمودن اعمال‌شان با منت گذاشتن، آزار رساندن و در نتیجه، کاستن از ارزش کارشان بازداشته است و با شیوه‌ای معجزه‌آسا و زیبا فرموده است: «الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُوا مَنَّا وَلَا أَذًى لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ. قَوْلٌ مَّعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِّن صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى وَاللهُ غَنِيٌّ حَلِيمُ. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالأذَى كَالَّذِي يُنفِقُ مَالَهُ رِئاء النَّاسِ وَلاَ يُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ».
ترجمه: «کسانی که اموال‌شان را در راه خدا انفاق می‌کنند، سپس آنچه را انفاق کرده‌اند با منت و آزار پی نمی‌آورند، برای آنان پاداششان نزد پروردگارشان است و نه ترسی بر ایشان است و نه ایشان اندوهگین می‌شوند. گفتاری پسندیده و گذشت بهتر است از صدقه‌ای که در پی آن آزاری باشد و خدا بی‌نیاز و بردبار است. ای کسانی که ایمان آورده‌اید، صدقات خود را با منت گذاشتن و آزار دادن باطل نکنید، همچون کسی که مالش را برای نمایاندن به مردم انفاق می‌کند و به خدا و روز واپسین ایمان ندارد. پس مَثَل او چون سنگ صافی است که بر آن خاکی است و بارانی برسد و آن خاک را بشوید و آن را به صورت سنگی سخت باقی بگذارد. آنان نمی‌توانند به چیزی از آنچه کسب کرده‌اند دست یابند و خدا گروه کافران را هدایت نمی‌کند».[1]
الله تعالی افرادی را که کار نیکو و خوب را با روحیه فروتنی و دل‌سوزی انجام می‌دهند، ستوده و فرموده است: «وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا أتَوا وَقُلُوبُهُمْ وَجلَة أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ». «و آنان که می‌دهند آنچه را که دادند درحالی‌که دل‌هایشان ترسان است که آنان به‌سوی پروردگارشان بازگشت‌کننده‌اند».[2]
همچنین فرموده است: «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ». «جز این نیست که دوست و سرور شما الله و پیامبرش و کسانی‌اند که ایمان آورده‌اند، همان کسانی‌که نماز را برپا می‌دارند و زکات را می‌دهند درحالی‌که خود رکوع‌کننده (خاشع)اند».[3]
و گاهی افرادی را که به نیکوکاری و هم‌دردی می‌پردازند، به داشتن اخلاص کامل و تهی‌بودن از اغراض مادی یا معنوی ستوده و فرموده است: «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأسِيرًا. إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا. إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا». «و غذا می‌دهند به‌رغم دوست‌داشتن آن، به بی‌نوا و یتیم و اسیر. (گویند) ما شما را برای خشنودی الله اطعام می‌کنیم و از شما پاداش و سپاسی نمی‌خواهیم. همانا ما از پروردگارمان از روزی که گرفته و بسیار سخت است، می‌ترسیم».[4]
همچنین الله تعالی این امر را بیان داشته و به آن تشویق نموده است که سهمیه الله و سهمیه بندگان فقیر و نیازمند از همان مال پاک و مرغوبی باشد که انسان به آن تمایل دارد و با آن مورد اکرام قرار می‌گیرد؛ نه آن مال ناپسند و نامرغوبی که کسی به آن تمایل ندارد و به آن بهایی نمی‌دهد.
الله تعالی فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنفِقُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُم مِّنَ الْأَرْضِ وَلَا تَیمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِآخِذِيهِ إِلا أَن تُغْمِضُواْ فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ». «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید، انفاق کنید از پاکیزه‌های آنچه کسب کرده‌اید و از آنچه برآوردیم برای شما از زمین و قصد نکنید چیز ناپاک و نامرغوب را که از آن انفاق کنید؛ حال آنکه خودتان آن را نمی‌گیرید مگر با چشم‌پوشی و بدانید همانا الله بی‌نیاز و ستوده است».[5]
و در حدیث آمده است که: «حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها خواست که گوشت بدبویی را صدقه دهد، اما رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: آیا چیزی را که خودت نمی‌خوری، می‌خواهی صدقه دهی؟».[6]
برخلاف زکات، مالیات‌ی که حکومت‌ها، چه عادلانه و چه ظالمانه، از مردم می‌ستانند، از روحیه اخلاقی و دینی، فروتنی، بیم داشتن از تظاهر و ریاکاری، اخلاص و توجه به این که آن مال پاک، پسندیده و گرانمایه باشد، تهی هستند. زیرا اغلب این مالیات با روحیه تنفر، ناخرسندی، فریبکاری قانونی و پرداخت اموالی که از راه‌های غیرقانونی به دست آمده‌اند، همراه هستند. این ویژگی احکام و قوانین موقت و گذرای سکولاری است که به هیچ عقیده، تفکر دینی و ارزش روحی‌ای پایبند نیستند.
[3]. سورۀ مائده، آیه: ۵۵. علامه ابوحیان اندلسی در کتاب «بحر المحیط» میگوید: رکوع در اینجا به معنی خضوع است؛ نه هیئت رکوع در نماز». بحر المحيط، ج ۳، ص ۱۴.
By محمد فاتح
