نویسنده: مهاجر عزیزی
لحظاتی با رمضان
بخش نزدهم
چگونه از رمضان بیشترین بهره را ببریم؟
۳. اعتکاف
اعتکاف فرصتی بی‌نظیر برای بهره‌گیری از برکات دهه پایانی رمضان و دستیابی به اجر شب قدر است.
از نظر لغوی، «اعتکاف» به‌معنای اقامت و حبس کردن خود در مکانی است.[1] اما در اصطلاح شرعی، به معنای ماندن در مسجد با نیت عبادت و طاعت، همراه با روزه‌داری است.[2]
اعتکاف یک سنت کفایی محسوب می‌شود؛ یعنی اگر در یک مسجد، چند نفر این عبادت را انجام دهند، از دیگران ساقط می‌شود، بااین‌حال، فضیلت و برکات فراوانی دارد. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم امت خود را به انجام این عمل تشویق فرموده‌اند و خود نیز، همراه با امهات المؤمنین و صحابه کرام، به آن پایبند بودند.
حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها می‌فرماید: «همانا رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در دهه آخر ماه رمضان اعتکاف می‌کردند و این عمل را تا زمان وفات‌شان ادامه دادند و پس از ایشان، همسران‌شان نیز بر این سنت پایبند بودند.»[3]
زهری می‌گوید: «شگفتا از مردم که چگونه اعتکاف را ترک کرده‌اند، درحالی‌که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم کاری را انجام می‌داد و گاهی ترک می‌کرد؛ اما اعتکاف را هرگز ترک نکرد تا اینکه از دنیا رفت!»[4]
رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم در رابطه به معتکف فرمودند: «او از گناه، اعتکاف می‌کند (یعنی از گناهان پرهیز می‌کند) در نامه اعمالش همه انواع نیکی‌ها نوشته می‌شود.»[5]
اعتکاف سبب دوری از جهنم است، حضرت ابن عباس رضی‌الله‌عنهما از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم روایت می‌کند که: «هرکس در برآوردن نیاز برادر خود بکوشد، این برای او برتر از ده سال اعتکاف است و هرکس تنها یک روز برای رضای پروردگار اعتکاف کند، خداوند میان او و جهنم سه خندق قرار می‌دهد که فاصله‌ی هر یک از آن‌ها، از فاصله‌ی میان آسمان و زمین (یا میان شرق و غرب) بیشتر است.»[6]
اعتکاف تنها در مسجدی صحیح است که در آن نماز جماعت برگزار می‌شود و در مسجد جامع بهتر است. اما برترین نوع اعتکاف، در یکی از دو حرم شریف (مسجدالحرام و مسجدالنبی) است، اعتکاف با انجام جماع یا خروج از مسجد بدون ضرورت فاسد می‌شود؛ اما اگر خروج برای کاری ضروری باشد، مانند قضای حاجت، طهارت، وضو، یا خوردن و نوشیدن، اشکالی ندارد و اعتکاف باطل نمی‌شود؛ لکن خروج برای انجام کارهای نیکی مانند عیادت بیماران یا تشییع جنازه جایز نیست.[7]
هدف و حقیقت اعتکاف
هدف از اعتکاف دل را پاک کردن از تفکرات دنیا و تعلقات آن و مشغول شدن به اطاعت و عبادت پروردگار است. ابن رجب رحمه‌الله می‌گوید: «حقیقت اعتکاف، بریدن از مخلوقات برای ارتباط با خدمت خالق است.»[8]
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در دهه آخر ماه رمضان به اعتکاف می‌نشست تا شب قدر را طلب کند و امید داشت که آن را درک نماید و از فضل و رحمت الهی درخواست کند، ایشان در این ایام با یاد خدا، در حالت ایستاده یا نشسته، مشغول مناجات می‌شد، نمازهای مستحبی می‌خواند و قرآن تلاوت می‌کرد؛ بنابراین، بر معتکف لازم است که تمام زمان اعتکاف خود را با انواع عبادات مانند نماز، ذکر، تلاوت قرآن، تمجید و ستایش الهی سپری کند؛ زیرا اعتکاف به معنای بریدن از مشغله‌های دنیوی و اختصاص دادن خود به عبادت خداوند است؛ ازاین‌رو، معتکف باید از هر سخن دنیوی که او را از طاعت و عبادت بازمی‌دارد، پرهیز کند، چراکه او خود را وقف طاعت و ذکر الهی کرده و از هر چیزی که او را از خداوند دور کند، دوری جسته است.[9]
امام احمد بر این نظر است که معتکف نباید با مردم اختلاط داشته باشد؛ حتی برای آموزش علم یا قرائت قرآن، بلکه بهتر است که در خلوت خود به مناجات، ذکر و دعا بپردازد، این اعتکاف، همان خلوت شرعی است که در عین حال، حضور در نمازهای جماعت را ترک نمی‌کند؛ بنابراین، باید از هر فرصتی – هرچند کوتاه – در روز و شب رمضان استفاده کرده و نیت اعتکاف نموده و خود را با خداوند متعال خلوت بسازیم.[10]
حکمت مشروعیت اعتکاف
از جمله حکمت‌های مهم اعتکاف، تشبه به فرشتگان گرامی در غرق شدن در عبادت، بازداشتن نفس از شهوات و خودداری از پرداختن به امور بیهوده است.
اعتکاف از شرایع کهن است و از شریف‌ترین اعمال محسوب می‌شود، به‌ویژه اگر با اخلاص انجام شود.
عطاء می‌گوید: مثال شخص معتکف مانند مردی است که نیازی به فرد بزرگی دارد، پس بر درِ خانه‌اش می‌نشیند و می‌گوید: “از اینجا نمی‌روم تا حاجتم برآورده شود.”[11]
فضایل و ویژه‌گی‌های اعتکاف
بی‌تردید، اعتکاف عملی است که در ابتدا ممکن است دشوار به نظر برسد؛ اما پاداش و فضایل بی‌شماری دارد. از جمله:
۱. دریافت اجر شب قدر: اعتکاف فرصتی است برای درک شب قدر و بهره‌مندی از ثواب هزار ماه عبادت، که معادل ۸۳ سال است.
۲. محافظت از روزه: اعتکاف، روزه را از هر آنچه که ممکن است آن را خدشه‌دار کند و از اجر و ثواب آن بکاهد، حفظ می‌کند.
۳. حضور در مسجد و مراقبت بر نمازهای جماعت: اعتکاف، شخص را به ماندن در مسجد و پایبندی به نمازهای پنج‌گانه با جماعت تشویق می‌کند، که خود دارای فضایل بسیاری است:
الف: محبت قلبی به مسجد: کسی که در مسجد اقامت می‌گزیند، بی‌تردید آن را از صمیم قلب دوست دارد. این تعلق و محبت، جایگاهی ویژه نزد پروردگار دارد. از ابوهریره ـ رضی‌الله‌عنه ـ روایت است که رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وسلم ـ فرمودند: «هفت گروه در روز قیامت در سایه رحمت الهی قرار می‌گیرند، و یکی از آنان، مردی است که قلبش همیشه به مساجد تعلق داشته باشد.»[12]
ب: دریافت پاداش مستمر و دعای فرشتگان: کسی که در مسجد نشسته و منتظر نماز است، از دو امتیاز ویژه برخوردار می‌شود:
-
تا زمانی که در مسجد حضور دارد، برای او ثواب نماز نوشته می‌شود.
-
فرشتگان برای او دعای رحمت و مغفرت می‌کنند.
