سید جمال‌الدین افغانی شخصیتی بود که اندیشه و عمل را درهم آمیخت و نامش را در تاریخ بیداری اسلامی جاودانه ساخت، او نه‌تنها یک متفکر؛ بلکه یک مبارز، مصلح و الهام‌بخش بسیاری از جنبش‌های آزادی‌خواهانه و اصلاحی در جهان اسلام بود، نگاه تیزبین او به اوضاع سیاسی و اجتماعی، درک عمیقش از تمدن‌های شرق و غرب و شجاعت بی‌نظیرش در نقد استعمار و استبداد، از او چهره‌ای ماندگار ساخت.
افغانی معتقد بود که عقب‌ماندگی مسلمانان نه سرنوشت محتوم؛ بلکه نتیجۀ جمود فکری، غفلت از دانش و سلطۀ استعمار است، او مسلمانان را به آگاهی، اتحاد و بازگشت به روح اصیل اسلام دعوت می‌کرد و در این مسیر، هم از حکمت شرق بهره می‌برد و هم از دانش غرب.
شخصیت چندبُعدی او، از نبوغ علمی و فکری گرفته تا وطن‌دوستی و مبارزه با استبداد، سبب شد که نامش در میان رهبران فکری و انقلابی بدرخشد.
در ادامه، بخش‌هایی از زندگی، تفکر و تأثیرات سید جمال‌الدین افغانی را بررسی می‌کنیم که نشان‌دهندۀ عمق اندیشه و گسترۀ نفوذ او در جهان اسلام است.
۱. جرأت و آزادمنشی سید جمال‌الدین افغانی
مزیت و برتری دیدگاه سید جمال‌الدین افغانی از آن جهت که نشان‌دهندۀ عمق تفکر و وسعت افق او است، بسیار قابل توجه است، وی با شجاعت و روشن‌فکری، علاوه بر نقد استعمار، به‌ویژه ظلم و ستم از هر طرفی که می‌آمد، از غربی که استعمارگر بود تا غربی که مشعل‌دار علم و تمدن بود، تفکیک قائل می‌شد، این دیدگاه، علاوه بر تأکید بر آزادمنشی، بیان‌گر تحولی عمیق در نگرش‌های اجتماعی و سیاسی او بود.
۲. آگاهی از جنبش‌های جهانی و نقد استعمار
سید جمال‌الدین افغانی با درک صحیحی که از جنبش‌های جهانی و تحولات آن داشت، به‌ویژه به نحوۀ پیشرفت غربی‌ها توجه کرده و درک کرده بود که غرب به عنوان استعمارگر باید از طرف جهان اسلام به چالش کشیده شود، وی با جرأت و دقت، میان غرب استعمارگر و غربی که مشعل‌دار علم و تمدن است، تفاوت قائل بود.
۳. مبارزه با جمود فکری و نیاز به تحول
سید افغانی معتقد بود که اگر جهان اسلام می‌خواهد در برابر استعمار غرب مقاومت کند، نخست باید از جمود و تحجر فکری رهایی یابد. وی بر لزوم پذیرش واقعیت‌ها تأکید می‌کرد و بر این باور بود که تغییر و تکامل جامعه نیازمند آگاهی و مطالعۀ علوم غربی است، به نظر او، علم و تکنولوژی غرب می‌توانند به جهان اسلام در مقابله با استعمار کمک کنند، مشروط به اینکه از شیوههای علمی و اصول صحیح غربی استفاده شود.
۴. تأکید بر لزوم آموختن علم غربی
سید جمال‌الدین افغانی به شدت به اهمیت آموختن علم و تکنولوژی غرب تأکید داشت، به اعتقاد او، برای آن‌که مسلمانان بتوانند از سلطۀ استعمار غرب رهایی یابند، باید از شیوههای علمی غربی بهره‌برداری کنند و به اصول علمی و تکنولوژیکی آن پی ببرند، او معتقد بود که علم غرب درصورتی‌که به درستی و با دیدگاه‌های اسلامی به کار گرفته شود، می‌تواند به پیشرفت و استقلال جوامع اسلامی کمک کند.[1]
