مقاصد شریعت از حیث شمول به سه دستۀ عمومی، خصوصی و جزئی تقسیم می‌شوند که هر یک از این دسته‌ها به بخش‌های مختلفی تقسیم می‌گردند. در این مبحث، به بررسی مقاصد عمومی می‌پردازیم.
۱. مقاصد عمومی
مقاصد عمومی به مقاصدی همه‌شمول گفته می‌شود که شامل همۀ احکام شریعت است و منحصر به یک باب و یا یک حکم خاص نیست. در این بحث، این مقاصد بررسی می‌شود.
الف. مفهوم مقاصد عمومی
مقاصد عمومی به اموری اطلاق می‌شود که شارع حکیم در تمامی یا اکثر احکام خویش، آن‌ها را مدنظر قرار داده است. این مقاصد شامل اصولی نظیر امور ضروری و اوصاف شریعت اسلامی از جمله فطرت، سماحت، توازن و آسان‌گیری می‌باشد. هدف کلی از این مقاصد، درء المفاسد و جلب المصالح (دفع مفاسد و جلب مصالح) و مراعات حکمت‌ها و اسراری است که شریعت بر آن‌ها استوار است؛ مانند رفع حرج، دفع ضرر و موارد مشابه.[1]
فطرت از جمله ویژگی‌های بنیادین شریعت اسلامی است و به دو نوع فطرت ذاتی و فطرت عقلی تقسیم می‌شود:
۱. فطرت ذاتی: فطرت ذاتی به سرشتی اشاره دارد که انسان بر آن آفریده شده است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ»؛[2] ترجمه: «پس رویت را به‌سوی این دین مستقیم بگردان، با حق‌گرایی پایدارانه، بی‌هیچ گرایش به‌سوی ادیان باطل. این [فطرت الله] خلقت و سرشتی است که مردم را بر آن آفریده است.»
در این آیه، خداوند متعال بیان می‌دارد که انسان‌ها بر فطرت اسلام آفریده شده‌اند و اگر عوامل خارجی (مانند القائات محیطی یا تقلیدهای باطل) تأثیر نگذارند، این سرشت پایدار می‌ماند. حدیثی از رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم به روایت ابوهریره رضی‌الله‌عنه نیز بر این معنا دلالت دارد: «هیچ نوزادی نیست مگر این که بر فطرت متولد می‌شود؛ اما پدر و مادرش او را یهودی، نصرانی یا مجوسی می‌گردانند.» هم‌چنین در حدیث قدسی دیگری آمده است: «من همۀ بندگانم را حنیف و حق‌گرا آفریده‌ام؛ ولی شیاطین به‌سوی آنان آمده، آن‌ها را از دین‌شان گمراه کردند و آنچه را که من حلال کرده بودم، بر آنان حرام ساختند.»[3]
این آیات و احادیث نشان می‌دهند که اعتقاد توحیدی، فطری و مطابق سرشت اولیۀ انسان است. هرگونه انحراف در این سرشت، ناشی از عوامل محیطی، موروثی، یا تقلیدهای باطل است که بر اندیشۀ پاک انسان تأثیر می‌گذارند.
۲. فطرت عقلی: فطرت عقلی یکی دیگر از ویژگی‌های شریعت اسلامی است و دلالت بر این دارد که عقاید و احکام اسلام بر مبنای عقل و دانش استوار هستند. اسلام نه‌تنها هیچ‌گاه برخلاف عقل و منطق سخن نمی‌گوید، بلکه از عقل به‌عنوان ابزاری برای درک و فهم احکام بهره می‌برد.
By محمد فاتح
