نویسنده: مهاجر عزیزی

ماه شعبان؛ دروازه‌ای به‌سوی رمضان

ماه شعبان یکی از ماه‌های پربرکت اسلامی است که جایگاه ویژه‌ای در تعالیم دینی دارد. این ماه فرصتی ارزشمند برای عبادت، تزکیۀ‌نفس و آماده‌سازی روحی برای استقبال از رمضان است. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم دربارۀ فضیلت این ماه سخنان گهرباری فرموده‌اند و بزرگان دین نیز بر اهمیت آن تأکید داشته‌اند.
در این مقاله، به بررسی معنا و فلسفۀ نام‌گذاری ماه شعبان، فضیلت آن و اعمال مستحبی که مسلمانان می‌توانند در این ماه انجام دهند، می‌پردازیم.
ریشه‌شناسی واژۀ «شعبان»
واژۀ «شَعبان» از نظر لغوی در منابع معتبر زبان عربی، معانی مختلفی دارد:
  1. ابن منظور می‌نویسد: «وَسُمِّيَ شَعْبَانُ لِتَشَعُّبِ الْعَرَبِ فِيهِ فِي طَلَبِ الْمَاءِ وَالغَارَاتِ بَعْدَ أَنْ يَنْقَضِيَ رَجَبٌ الْحَرَامُ» ترجمه: «ماه شعبان را به این دلیل چنین نامیدند که عرب‌ها در این ماه برای یافتن آب و انجام غارت‌ها پراکنده می‌شدند، پس از آنکه ماه رجب که ماه حرام بود، پایان می‌یافت.»[1]
  2. فیروزآبادی می‌گوید: «وَسُمِّيَ شَعْبَانُ لِتَشَعُّبِهِمْ فِي الْغَارَاتِ أَوْ فِي طَلَبِ الْمَاءِ» ترجمه: «ماه شعبان به این نام خوانده شد، زیرا عرب‌ها یا برای غارت‌ها یا برای جستجوی آب پراکنده می‌شدند.»[2]
  3. زبیدی معتقد است که این واژه از «تشعب» گرفته شده و می‌گوید: «سُمِّيَ شَعْبَانُ لِأَنَّهُ يَتَشَعَّبُ فِيهِ خَيْرٌ كَثِيرٌ» ترجمه: «شعبان را بدین جهت چنین نامیدند که در آن خیر و برکت فراوان منتشر می‌شود.»[3]
  4. ابن فارس بیان می‌کند که ریشۀ «شَعْب» دو معنای اصلی دارد: تفرق و جدا شدن و پیوستن و جمع شدن.
و می‌نویسد: «وَالشَّعْبُ: الطَّائِفَةُ مِنَ النَّاسِ، وَمِنْهُ سُمِّيَ شَعْبَانُ، وَقِيلَ: لِتَشَعُّبِهِمْ فِي الْغَارَاتِ أَوْ فِي طَلَبِ الْمَاءِ» ترجمه: «شَعْب به معنای گروهی از مردم است و از همین ریشه، شعبان نام‌گذاری شده است. برخی گفته‌اند: که به دلیل پراکنده شدن مردم برای غارت یا جستجوی آب، این ماه چنین نامیده شده است.»[4]
فضیلت و اهمیت ماه شعبان
ماه شعبان از فضیلت و جایگاه والایی برخوردار است. در این ماه، اعمال یک‌ساله به‌سوی پروردگار عرضه می‌شود. پیامبر اکرم صلى‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «ذَاكَ شَهْرٌ يَغْفُلُ النَّاسُ عَنْهُ بَيْنَ رَجَبٍ وَرَمَضَانَ، وَهُوَ شَهْرٌ تُرْفَعُ فِيهِ الأَعْمَالُ إِلَى رَبِّ الْعَالَمِينَ، فَأُحِبُّ أَنْ يُرْفَعَ عَمَلِي وَأَنَا صَائِمٌ»[5] ترجمه: «این ماهی است که مردم از آن غافل‌اند، بین رجب و رمضان قرار دارد. در این ماه، اعمال به‌سوی پروردگار جهانیان بالا برده می‌شود و من دوست دارم که عملم درحالی‌که روزه‌دارم بالا برده شود.»
اعمال مستحب در ماه شعبان
۱. روزه گرفتن
پیامبر صلى‌الله‌علیه‌وسلم در این ماه به روزه اهتمام خاصی داشتند و برای مسلمانان نیز توصیه می‌شود که در این ماه با فضیلت روزه‌گرفتن را فراموش ننمایند. حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها می‌فرمایند: «مَا رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى‌الله‌علیه‌وسلم اسْتَكْمَلَ صِيَامَ شَهْرٍ قَطُّ إِلَّا رَمَضَانَ، وَمَا رَأَيْتُهُ فِي شَهْرٍ أَكْثَرَ مِنْهُ صِيَامًا فِي شَعْبَانَ»[6] ترجمه: «من هرگز ندیدم که رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم ماهی را به‌طور کامل روزه بگیرد جز رمضان، و ندیدم که در هیچ ماهی بیشتر از شعبان روزه بگیرد.»
حضرت عبدالله بن عباس رضی‌الله‌عنهما روایت کرده‌اند: «كَانَ النَّبِيُّ صلى‌الله‌علیه‌وسلم يَصُومُ حَتَّى نَقُولَ: لَا يُفْطِرُ، وَيُفْطِرُ حَتَّى نَقُولَ: لَا يَصُومُ، وَمَا رَأَيْتُهُ أَكْثَرَ صِيَامًا مِنْهُ فِي شَعْبَانَ»؛[7] ترجمه: «پیامبر صلى‌الله‌علیه‌وسلم چنان روزه می‌گرفت که می‌گفتیم هیچ‌گاه افطار نخواهد کرد و گاهی چنان افطار می‌کرد که می‌گفتیم اصلاً روزه نمی‌گیرد. ولی من ندیدم که در هیچ ماهی به اندازۀ شعبان روزه بگیرد.»
امام نووی رحمه‌الله در ذیل حدیث مزبور می‌فرمایند: «وَفِي هَذَا الْحَدِيثِ دَلِيلٌ عَلَى أَنَّ أَفْضَلَ النَّفْلِ صِيَامُ مَا قَرُبَ مِنْ رَمَضَانَ مِمَّا لَيْسَ فِيهِ نَهْيٌ»؛[8] ترجمه: «این حدیث دلیلی بر این است که برترین روزه‌های مستحب، روزه‌ای است که نزدیک به رمضان باشد و از آن نهی نشده باشد.»
امام ابن حجر عسقلانی رحمه‌الله می‌گوید: «وَفِي الْحَدِيثِ دَلَالَةٌ عَلَى فَضْلِ صِيَامِ شَعْبَانَ، وَأَنَّهُ كَالتَّقْدِمَةِ لِرَمَضَانَ»؛[9] ترجمه: «این حدیث دلالت بر فضیلت روزه شعبان دارد و اینکه گویا تمرینی برای رمضان است.»
حکمت روزۀ ماه شعبان
علامه ابن رجب حنبلی رحمه‌الله می‌گوید: «روزۀ شعبان مانند تمرین برای روزۀ رمضان است، تا فرد روزه‌دار بدون سختی و دشواری وارد رمضان شود. هم‌چنین روزۀ شعبان باعث می‌شود که انسان حلاوت و شیرینی روزه را پیش از رمضان بچشد و در نتیجه، با قوت و نشاط بیشتری وارد رمضان شود. از آنجا که شعبان مقدمه‌ای برای رمضان است، در این ماه عباداتی که در رمضان مشروع هستند مانند روزه و تلاوت قرآن، مشروع گردیده است تا نفس برای طاعت خداوند آماده شود.»[10]
۲. زیاد کردن دعا و استغفار
پیامبر صلى‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «در این ماه زیاد استغفار کنید، لا إله إلا الله بگویید و بر من صلوات بفرستید.»[11]
۳. قرائت قرآن و آمادگی برای رمضان
از سلف صالح نقل شده است که آنان در ماه شعبان قرآن را زیاد تلاوت می‌کردند تا برای رمضان آمادگی بیشتری داشته باشند. حافظ ابن‌حجر رحمه‌الله می‌فرماید: «مسلمانان هنگامی‌که ماه شعبان فرا می‌رسید، به قرآن‌ها روی می‌آوردند و زکات خود را می‌پرداختند.”[12] هم‌چنان عبدالله بن مسعود رضی‌الله‌عنه فرمودند: «هرکس می‌خواهد در رمضان قرآن را ختم کند، باید از شعبان شروع کند.»[13]
۴. صدقه و کارهای خیر
کمک به نیازمندان، صدقه دادن و انجام اعمال خیر در این ماه توصیه شده است. پیامبر صلى‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «بهترین اعمال، خوشحال کردن مؤمن، برطرف کردن مشکل او، پرداخت بدهی‌اش یا سیر کردن شکمش است.»[14]
۵. خودسازی و توبه
این ماه فرصتی برای رجوع به الله و پشیمانی از گناهان است. پیامبر صلى‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند:
«خداوند در شب نیمۀ شعبان به بندگانش نگاه می‌کند و همه را می‌آمرزد، مگر مشرک یا کینه‌ورز.» [15]
نتیجه‌گیری
ماه شعبان، دروازه‌ای برای ورود به رمضان است. این ماه فرصتی است برای افزایش عبادات، روزه‌داری، دعا، استغفار و آمادگی روحی و جسمی برای ماه رمضان.
مسلمانان باید از این فرصت طلایی بهره ببرند و خود را برای ماه مهمانی خدا آماده کنند.
[1] . لسان العرب، ج ۱۳، ص ۲۳۸.
[2] . القاموس المحیط، ج ۴، ص ۲۳۸.
[3] . تاج العروس، ج ۲۵، ص ۴۵۷.
[4] . معجم مقاييس اللغة، ج ۳، ص ۱۹۸.
[5] . سنن النسائی، حدیث ۲۳۵۷؛ مسند أحمد، ج۵، ص۲۰۱.
[6] . صحیح بخاری، حدیث ۱۹۶۹؛ صحیح مسلم، حدیث ۱۱۵۶.
[7]. سنن الترمذی، حدیث ۷۳۶؛ مسند أحمد، ج۱، ص۲۴۰.
[8]. شرح صحیح مسلم، ج۸، ص۳۹.
[9]. فتح الباری، ج۴، ص۲۵۲.
[10]. ابن رجب حنبلی، لطائف المعارف، ص ۱۳۸.
[11] . صحیح ابن‌حبان، حدیث ۳۶۲۶، حسن السند.
[12] . فتح الباری، ج۱۳، ص۳۱۰.
[13]. الطبقات الکبری لابن سعد، ج ۶، ص ۲۲۴.
[14] . طبرانی، حدیث ۱۳۶۴۲، حسن السند.
[15] . مسند احمد، حدیث ۶۶۴۲، حسن السند به روایت آلبانی.
Share.
Leave A Reply

Exit mobile version