ماه شعبان؛ دروازه‌ای به‌سوی رمضان

نویسنده: مهاجر عزیزی

ماه شعبان؛ دروازه‌ای به‌سوی رمضان

ماه شعبان یکی از ماه‌های پربرکت اسلامی است که جایگاه ویژه‌ای در تعالیم دینی دارد. این ماه فرصتی ارزشمند برای عبادت، تزکیۀ‌نفس و آماده‌سازی روحی برای استقبال از رمضان است. پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} دربارۀ فضیلت این ماه سخنان گهرباری فرموده‌اند و بزرگان دین نیز بر اهمیت آن تأکید داشته‌اند.

در این مقاله، به بررسی معنا و فلسفۀ نام‌گذاری ماه شعبان، فضیلت آن و اعمال مستحبی که مسلمانان می‌توانند در این ماه انجام دهند، می‌پردازیم.

ریشه‌شناسی واژۀ «شعبان»

واژۀ «شَعبان» از نظر لغوی در منابع معتبر زبان عربی، معانی مختلفی دارد:

1. ابن منظور می‌نویسد: «وَسُمِّيَ شَعْبَانُ لِتَشَعُّبِ الْعَرَبِ فِيهِ فِي طَلَبِ الْمَاءِ وَالغَارَاتِ بَعْدَ أَنْ يَنْقَضِيَ رَجَبٌ الْحَرَامُ» ترجمه: «ماه شعبان را به این دلیل چنین نامیدند که عرب‌ها در این ماه برای یافتن آب و انجام غارت‌ها پراکنده می‌شدند، پس از آنکه ماه رجب که ماه حرام بود، پایان می‌یافت.»^[1]

2. فیروزآبادی می‌گوید: «وَسُمِّيَ شَعْبَانُ لِتَشَعُّبِهِمْ فِي الْغَارَاتِ أَوْ فِي طَلَبِ الْمَاءِ» ترجمه: «ماه شعبان به این نام خوانده شد، زیرا عرب‌ها یا برای غارت‌ها یا برای جستجوی آب پراکنده می‌شدند.»^[2]

3. زبیدی معتقد است که این واژه از «تشعب» گرفته شده و می‌گوید: «سُمِّيَ شَعْبَانُ لِأَنَّهُ يَتَشَعَّبُ فِيهِ خَيْرٌ كَثِيرٌ» ترجمه: «شعبان را بدین جهت چنین نامیدند که در آن خیر و برکت فراوان منتشر می‌شود.»^[3]

4. ابن فارس بیان می‌کند که ریشۀ «شَعْب» دو معنای اصلی دارد: تفرق و جدا شدن و پیوستن و جمع شدن.

و می‌نویسد: «وَالشَّعْبُ: الطَّائِفَةُ مِنَ النَّاسِ، وَمِنْهُ سُمِّيَ شَعْبَانُ، وَقِيلَ: لِتَشَعُّبِهِمْ فِي الْغَارَاتِ أَوْ فِي طَلَبِ الْمَاءِ» ترجمه: «شَعْب به معنای گروهی از مردم است و از همین ریشه، شعبان نام‌گذاری شده است. برخی گفته‌اند: که به دلیل پراکنده شدن مردم برای غارت یا جستجوی آب، این ماه چنین نامیده شده است.»^[4]

فضیلت و اهمیت ماه شعبان

ماه شعبان از فضیلت و جایگاه والایی برخوردار است. در این ماه، اعمال یک‌ساله به‌سوی پروردگار عرضه می‌شود. پیامبر اکرم ^{صلى‌الله‌علیه‌وسلم} فرمودند: «ذَاكَ شَهْرٌ يَغْفُلُ النَّاسُ عَنْهُ بَيْنَ رَجَبٍ وَرَمَضَانَ، وَهُوَ شَهْرٌ تُرْفَعُ فِيهِ الأَعْمَالُ إِلَى رَبِّ الْعَالَمِينَ، فَأُحِبُّ أَنْ يُرْفَعَ عَمَلِي وَأَنَا صَائِمٌ»^[5] ترجمه: «این ماهی است که مردم از آن غافل‌اند، بین رجب و رمضان قرار دارد. در این ماه، اعمال به‌سوی پروردگار جهانیان بالا برده می‌شود و من دوست دارم که عملم درحالی‌که روزه‌دارم بالا برده شود.»

اعمال مستحب در ماه شعبان

۱. روزه گرفتن

پیامبر ^{صلى‌الله‌علیه‌وسلم} در این ماه به روزه اهتمام خاصی داشتند و برای مسلمانان نیز توصیه می‌شود که در این ماه با فضیلت روزه‌گرفتن را فراموش ننمایند. حضرت عایشه ^{رضی‌الله‌عنها} می‌فرمایند: «مَا رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ ^{صلى‌الله‌علیه‌وسلم} اسْتَكْمَلَ صِيَامَ شَهْرٍ قَطُّ إِلَّا رَمَضَانَ، وَمَا رَأَيْتُهُ فِي شَهْرٍ أَكْثَرَ مِنْهُ صِيَامًا فِي شَعْبَانَ»^[6] ترجمه: «من هرگز ندیدم که رسول‌الله ^{صلى‌الله‌علیه‌وسلم} ماهی را به‌طور کامل روزه بگیرد جز رمضان، و ندیدم که در هیچ ماهی بیشتر از شعبان روزه بگیرد.»

حضرت عبدالله بن عباس ^{رضی‌الله‌عنهما} روایت کرده‌اند: «كَانَ النَّبِيُّ ^{صلى‌الله‌علیه‌وسلم} يَصُومُ حَتَّى نَقُولَ: لَا يُفْطِرُ، وَيُفْطِرُ حَتَّى نَقُولَ: لَا يَصُومُ، وَمَا رَأَيْتُهُ أَكْثَرَ صِيَامًا مِنْهُ فِي شَعْبَانَ»؛^[7] ترجمه: «پیامبر ^{صلى‌الله‌علیه‌وسلم} چنان روزه می‌گرفت که می‌گفتیم هیچ‌گاه افطار نخواهد کرد و گاهی چنان افطار می‌کرد که می‌گفتیم اصلاً روزه نمی‌گیرد. ولی من ندیدم که در هیچ ماهی به اندازۀ شعبان روزه بگیرد.»

امام نووی ^{رحمه‌الله} در ذیل حدیث مزبور می‌فرمایند: «وَفِي هَذَا الْحَدِيثِ دَلِيلٌ عَلَى أَنَّ أَفْضَلَ النَّفْلِ صِيَامُ مَا قَرُبَ مِنْ رَمَضَانَ مِمَّا لَيْسَ فِيهِ نَهْيٌ»؛^[8] ترجمه: «این حدیث دلیلی بر این است که برترین روزه‌های مستحب، روزه‌ای است که نزدیک به رمضان باشد و از آن نهی نشده باشد.»

امام ابن حجر عسقلانی ^{رحمه‌الله} می‌گوید: «وَفِي الْحَدِيثِ دَلَالَةٌ عَلَى فَضْلِ صِيَامِ شَعْبَانَ، وَأَنَّهُ كَالتَّقْدِمَةِ لِرَمَضَانَ»؛^[9] ترجمه: «این حدیث دلالت بر فضیلت روزه شعبان دارد و اینکه گویا تمرینی برای رمضان است.»

حکمت روزۀ ماه شعبان

علامه ابن رجب حنبلی ^{رحمه‌الله} می‌گوید: «روزۀ شعبان مانند تمرین برای روزۀ رمضان است، تا فرد روزه‌دار بدون سختی و دشواری وارد رمضان شود. هم‌چنین روزۀ شعبان باعث می‌شود که انسان حلاوت و شیرینی روزه را پیش از رمضان بچشد و در نتیجه، با قوت و نشاط بیشتری وارد رمضان شود. از آنجا که شعبان مقدمه‌ای برای رمضان است، در این ماه عباداتی که در رمضان مشروع هستند مانند روزه و تلاوت قرآن، مشروع گردیده است تا نفس برای طاعت خداوند آماده شود.»^[10]

۲. زیاد کردن دعا و استغفار

پیامبر ^{صلى‌الله‌علیه‌وسلم} فرمودند: «در این ماه زیاد استغفار کنید، لا إله إلا الله بگویید و بر من صلوات بفرستید.»^[11]

۳. قرائت قرآن و آمادگی برای رمضان

از سلف صالح نقل شده است که آنان در ماه شعبان قرآن را زیاد تلاوت می‌کردند تا برای رمضان آمادگی بیشتری داشته باشند. حافظ ابن‌حجر ^{رحمه‌الله} می‌فرماید: «مسلمانان هنگامی‌که ماه شعبان فرا می‌رسید، به قرآن‌ها روی می‌آوردند و زکات خود را می‌پرداختند.”^[12] هم‌چنان عبدالله بن مسعود ^{رضی‌الله‌عنه} فرمودند: «هرکس می‌خواهد در رمضان قرآن را ختم کند، باید از شعبان شروع کند.»^[13]

۴. صدقه و کارهای خیر

کمک به نیازمندان، صدقه دادن و انجام اعمال خیر در این ماه توصیه شده است. پیامبر ^{صلى‌الله‌علیه‌وسلم} فرمودند: «بهترین اعمال، خوشحال کردن مؤمن، برطرف کردن مشکل او، پرداخت بدهی‌اش یا سیر کردن شکمش است.»^[14]

۵. خودسازی و توبه

این ماه فرصتی برای رجوع به الله و پشیمانی از گناهان است. پیامبر ^{صلى‌الله‌علیه‌وسلم} فرمودند:
«خداوند در شب نیمۀ شعبان به بندگانش نگاه می‌کند و همه را می‌آمرزد، مگر مشرک یا کینه‌ورز.» ^[15]

نتیجه‌گیری

ماه شعبان، دروازه‌ای برای ورود به رمضان است. این ماه فرصتی است برای افزایش عبادات، روزه‌داری، دعا، استغفار و آمادگی روحی و جسمی برای ماه رمضان.

مسلمانان باید از این فرصت طلایی بهره ببرند و خود را برای ماه مهمانی خدا آماده کنند.

[1] . لسان العرب، ج ۱۳، ص ۲۳۸.

[2] . القاموس المحیط، ج ۴، ص ۲۳۸.

[3] . تاج العروس، ج ۲۵، ص ۴۵۷.

[4] . معجم مقاييس اللغة، ج ۳، ص ۱۹۸.

[5] . سنن النسائی، حدیث ۲۳۵۷؛ مسند أحمد، ج۵، ص۲۰۱.

[6] . صحیح بخاری، حدیث ۱۹۶۹؛ صحیح مسلم، حدیث ۱۱۵۶.

[7]. سنن الترمذی، حدیث ۷۳۶؛ مسند أحمد، ج۱، ص۲۴۰.

[8]. شرح صحیح مسلم، ج۸، ص۳۹.

[9]. فتح الباری، ج۴، ص۲۵۲.

[10]. ابن رجب حنبلی، لطائف المعارف، ص ۱۳۸.

[11] . صحیح ابن‌حبان، حدیث ۳۶۲۶، حسن السند.

[12] . فتح الباری، ج۱۳، ص۳۱۰.

[13]. الطبقات الکبری لابن سعد، ج ۶، ص ۲۲۴.

[14] . طبرانی، حدیث ۱۳۶۴۲، حسن السند.

[15] . مسند احمد، حدیث ۶۶۴۲، حسن السند به روایت آلبانی.