نویسنده: ابوعائشه
نشنلیزم (بخش بیست‌ونهم)
پیش‌درآمد:
بررسی ابعاد و جوانب مختلف ملی‌گرایی نشان می‌دهد که این پدیده آسیب‌ها و اضرار فراوانی برای جامعه به همراه دارد. این اضرار به‌گونه‌ای است که زندگی بسیاری از مردم را مختل می‌کند. در این پژوهش، تلاش شده است تا برخی از این آسیب‌ها تحلیل شده و راهکارهایی مناسب برای حل آن ارائه گردد.
نخستین و مهم‌ترین زیان ملی‌گرایی در جامعه، ظهور تعصب در میان اقشار مختلف جامعه است که این ایده در میان‌شان رواج یافته است. گسترش ملی‌گرایی سبب می‌شود مردم یک جامعه، ملیت، نژاد یا قوم خود را برتر از دیگران بدانند، دیگران را نادیده بگیرند یا به‌کلی از توجه به آنان غافل شوند.
ملی‌گرایی از منظر اسلام به‌دلیل ایجاد تعصب و بازگشت به ادعاهای جاهلی مردود شمرده شده است. اسلام هر نوع رابطه‌ای را که مبتنی بر جنسیت، نسب، قوم‌وخویش، فامیلی، میهن‌دوستی یا منافع مشترک باشد و به دعواهای جاهلی منجر شود، نکوهش می‌کند. یکی از عادات ناپسند دوران جاهلیت، تعصب به قوم و قبیله بود. آنان قبیلۀ خود را بالاتر از هر چیز می‌دانستند و حتی در جنگ‌ها و درگیری‌ها، چه ظالم و چه مظلوم، از آن حمایت می‌کردند. ملی‌گرایی مردم را به همان تعصب نکوهیده بازمی‌گرداند.
دعوت به ملی‌گرایی، دعوت به رفتارهای دوران جاهلیت است. اسلام پیروان خود را از چنین رفتارهایی بازداشته و آنان را از این کار برحذر داشته است. در نصوص دینی به این مسئله اشاره شده و حتی اخلاق و اعمال جاهلی را که اسلام تأیید نکرده باشد، ممنوع شمرده است. ابن تیمیه رحمه‌الله می‌فرماید: «هر دعوتی که خارج از دعوت اسلام و قرآن باشد، فرقی نمی‌کند که به نسب، کشور، جنسیت، مذهب یا طریقه باشد، از دعوت‌های جاهلیت محسوب می‌شود.»[1]
نویسندۀ کتاب «المذاهب الفکریة المعاصرة ودورها في المجتمعات وموقف المسلم منها» می‌گوید: «دعوت به ملی‌گرایی و قومیت، دعوت به تفرقه، تفاخر و خودبزرگ‌بینی است که تعصب را در تمام اشکال و انواع خود به همراه دارد؛ در حالی‌که در شریعت اسلامی ممنوع است. نباید عرب به عربیت خود، یا عجم به عجمیت خود افتخار کند و این‌که از کدام شهر یا کشور است به تفاخر بپردازد. در ملی‌گرایی، عرب به عربیت، فارس به فارسیت، هندی به هندی بودن و چینی به تعلق خود به چین افتخار می‌کنند.»[2]
تعریف تعصب
برای درک بهتر این‌که تعصب چیست و چرا در اسلام ممنوع شده است، نخست باید معنای تعصب را بررسی کنیم.
تعصب از مادۀ «عَصَبَ، یَعصِب» گرفته شده که به معنای جمع شدن و یاری رساندن است. عرب‌ها می‌گویند: تعصب القوم علیهم؛ یعنی گرد هم آمدند. هم‌چنین گفته می‌شود: تعصب له وتعصب معه؛ یعنی او را یاری کرد.[3]
تعصب به معنای تحریک یا انجام کارهای متعصابه است، به‌گونه‌ای که شخص برای یاری قوم و خویش خود اقدام کند و در برابر دشمنان‌شان بایستد، فارغ از این‌که حق با قوم او باشد یا خیر. معنای دیگر تعصب، حمایت و دفاع است.[4]
ابن منظور می‌نویسد: «تعصب از عصبیت گرفته شده است و به معنای دعوت دیگران به حمایت از قوم و خویش، چه ظالم باشند و چه مظلوم.»[5]
تعصب چیست؟
تعصب به معنای حمایت و دفاع کورکورانه از اشخاص یا گروه‌هایی است که به ملیت، قومیت، یا اعتقادات فرد وابسته‌اند، حتی اگر این حمایت در جهت باطل و مبتنی بر ستم باشد. در آموزه‌های اسلامی، این مفهوم با عنوان «عصبیت» شناخته می‌شود. اگر چنین حمایتی بر مبنای احساسات کورکورانه و بدون توجه به حقیقت باشد، از دیدگاه اسلام به‌شدت مذموم است.[6]
تعصب صفتی ناپسند است که انسان را به پیروی از امیال نفسانی وامی‌دارد و او را از مسیر حق منحرف می‌کند. این ویژگی، چشمان انسان را از دیدن حقیقت کور کرده و باعث می‌شود فرد، کورکورانه و بدون تفکر، رفتار کند.
پایۀ ملی‌گرایی بر غرایز حیوانی و احساسات غیرعقلانی استوار است، نه بر اساس عقیده، تفکر، اراده و شعور. ازاین‌رو، «تعصب قومی» که اسلام از آن به‌عنوان «عصبیت جاهلیت» یاد می‌کند، یکی از ارکان اصلی ملی‌گرایی به شمار می‌رود.[7] به عبارت دیگر، ملی‌گرایی بدون تعصب قومی، فاقد استحکام است.
اسلام در برابر تعصب قومی موضعی قاطع گرفته و آن را طرد کرده است. تعصب قومی از نگاه اسلام یک گرایش ناپسند و «بدبوی جاهلی» محسوب می‌شود. اسلام به‌جای تعصب قومی، برادری ایمانی را بین مسلمانان برقرار کرده و مبنای ارتباط انسان‌ها را ایمان و تقوا قرار داده است.
تعصب برای قوم، قبیله، خویشاوندان، نژاد و وطن از دیدگاه اسلام جایگاهی ندارد. افرادی که در این مسیر حرکت می‌کنند، به صفات مردم دوران جاهلیت متصف شده‌اند، چراکه این رفتار با اصول و ارزش‌های اسلامی مغایرت دارد. اسلام تعصب‌های قومی، نژادی، وطنی و دیگر انواع آن را مردود شمرده و آن‌ها را بازماندۀ جاهلیت دانسته است.
انواع تعصب
تعصب یک پدیدۀ اجتماعی بسیار خطرناک است که می‌تواند اشکال و انواع مختلفی داشته باشد. افراد یا گروه‌ها ممکن است نسبت به قوم، قبیله، حزب، مذهب، نژاد، یا وطن خود تعصب نشان دهند. در ادامه به برخی از انواع تعصب به‌طور خلاصه اشاره می‌کنیم:
-
تعصب قبیله‌ای
در میان عرب‌ها، قبایل بر اساس نسب‌ها شناخته می‌شدند. تعصب قبیله‌ای وابسته به نظام‌های اجتماعی متفاوت هر قبیله بود. این نوع تعصب بر پایۀ تعلق به قبیله شکل می‌گرفت و در بسیاری موارد، باعث ایجاد درگیری‌ها و کشمکش‌های قبیله‌ای می‌شد.
-
تعصب قومی
این نوع تعصب به حمایت از قومی خاص یا ملیتی معین اشاره دارد که فرد به آن منسوب است. تاریخ بشر سرشار از جنگ‌ها و نزاع‌هایی است که به‌دلیل تعصب‌های قومی و هویتی رخ داده‌اند.
-
تعصب دینی و طایفه‌ای
این نوع تعصب به حمایت کورکورانه از یک دین خاص یا اعتقاد معین اطلاق می‌شود، حتی اگر این باورها نادرست باشند. این نوع تعصب غالباً منجر به نزاع‌های فرقه‌ای و درگیری‌های مذهبی شده است.
-
تعصب فکری
