نویسنده: شکران احمدی
جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش چهل‌وپنجم)
الف: اهمیت مال در زندگی انسان
مال یکی از نیازهای اساسی انسان است که بدون آن زندگی ممکن نیست. انسان به‌وسیلۀ مال، نیازهای خود را تأمین می‌کند. الله تعالی در قرآن کریم مال را در کنار فرزندان ذکر کرده و فرموده است: «الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا.»؛[1] ترجمه: «مال و فرزندان، زیور زندگانی دنیا هستند که زندگی دنیا به آن‌ها رونق و زیبایی می‌یابد.»
البته باید توجه داشت که مالی محترم است که از راه‌های مشروع به‌دست آمده باشد، زیرا انسان در روز قیامت دربارۀ مال خود مورد پرسش قرار می‌گیرد. چنانکه در حدیثی از ابوبرزۀ اسلمی روایت شده که رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «لَا تَزُولُ قَدَمَا عَبْدِ يَوْمَ القِيامَةِ حَتَّى يُسْأَلَ عَنْ عُمُرِهِ فِيمَا أَفْنَاهُ، وَعَنْ عِلْمِهِ فِيمَ فَعَلَ، وَعَنْ مَالِهِ مِنْ أَيْنَ اكْتَسَبَهُ وَفِيمَ أَنْفَقَهُ، وَعَنْ جِسْمِهِ فِيمَ أَبْلَاهُ»؛[2] ترجمه: «قدم‌های بنده در روز قیامت از جای خود تکان نمی‌خورد تا از چهار چیز پرسیده شود: از عمرش که در چه راهی آن را سپری کرده است، از علمش که با آن چه کرده است، از مالش که از کجا به‌دست آورده و در چه راهی خرج کرده است و از جسمش که چگونه آن را فرسوده است.»
ب: وسایل ایجابی حفظ مال
شریعت اسلامی برای حفاظت از مال، به کسب‌وکارهای مشروع، اعم از حرفه، صنعت یا تجارت، تشویق نموده است. ابن عاشور اصول کسب‌وکار را در سه مورد خلاصه کرده است: زمین، کار و سرمایه. هر یک از این سه عنصر می‌توانند به تأمین نیازهای فردی و اجتماعی کمک کنند. الله تعالی در قرآن کریم می‌فرماید: «هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِن رِّزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ.»؛[3] ترجمه: «او کسی است که زمین را برای شما رام گردانیده است. در فراخنا و اطراف آن برای انواع کسب‌وکار حرکت کنید و از روزی خداوند بهره‌مند شوید و بازگشت به‌سوی اوست».
هم‌چنین، در سورۀ جمعه، پس از پایان نماز جمعه، دستور داده شده است که برای کسب‌وکار به زمین پراکنده شوید: «فَإِذَا قُضِيتِ الصَّلَاةُ فَانتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ.}؛[4] ترجمه: «آنگاه که نماز خوانده شد، در زمین پراکنده شوید و از فضل خداوند طلب روزی کنید و خداوند را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید».
رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز در تأسی به آیات قرآن، مردم را به کسب‌وکار و تلاش تشویق می‌کردند؛ زیرا دین اسلام، دین کار و تلاش است، نه دین تنبلی و بی‌عملی.
رافع بن خدیج می‌گوید: از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم دربارۀ بهترین کسب‌وکار پرسیده شد. ایشان فرمودند: «عَمَلُ الرَّجُلِ بِيدِهِ وَكُلُّ بَيعِ مَبْرُورٍ.»[5] ترجمه: «نیکوترین کسب، کار با دست خود انسان و هر معاملۀ درست و سالمی است که از حرام، غش و خیانت خالی باشد».
امت اسلامی اجماع کرده‌اند که از زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم تاکنون، تجارت و معاملات وجود داشته و جایز بوده است.
در حدیثی دیگر، رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم نان به‌دست‌آمده از دست‌رنج انسان را بهترین غذا دانسته است. چنانکه از مقدام رضی‌الله‌عنه روایت شده است که فرمودند: «مَا أَكَلَ أَحَدٌ طَعَامًا قَطُّ خَيْرًا مِنْ أَنْ يَاكُلَ مِنْ عَمَلِ يَدِهِ، وَإِنَّ نَبِي اللَّهِ دَاوُدَ عليه‌السلام كَانَ يَاكُلُ مِنْ عَمَلِ يده.»[6] ترجمه: «هیچ‌کس غذایی بهتر از غذای حاصل از دست‌رنج خود نخورده است و همانا داوود علیه‌السلام از دست‌رنج خود ارتزاق می‌کرد».
شغل حضرت داوود علیه‌السلام به نص قرآن کریم، ساخت زره و ادوات جنگی بود. هم‌چنین در مستدرک حاکم آمده است که آدم و ابراهیم کشاورز، نوح نجار، إدریس خیاط، داوود زره‌ساز، موسی چوپان، صالح تاجر و سلیمان پادشاه بودند.[7]
زبیر بن عوام رضی‌الله‌عنه نیز از رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم روایت کرده است که فرمودند: «لَأَنْ يَأْخُذَ أَحَدُكُمْ حَبْلَهُ، فَيَاتِي بِحُزْمَةِ الْحَطَبِ عَلَى ظَهْرِهِ فَيَبِيعَهَا، فَيَكُفَ اللَّهُ بِهَا وَجْهَهُ، خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ يَسْأَلَ النَّاسَ، أَعْطَوْهُ أَوْ مَنَعُوه.»[8] ترجمه: «اگر کسی ریسمان برداشته، هیزمی جمع‌آوری کند و آن را بفروشد و از این راه آبروی خود را حفظ کند، بهتر از آن است که دست نیاز به‌سوی مردم دراز کند، خواه چیزی به او بدهند یا ندهند».
این نصوص قرآنی و حدیثی، همگی بر فضیلت کار و تلاش دلالت دارند و بیان می‌کنند که کسب مال باید از راه‌های مشروع باشد و در راه‌های مشروع خرج گردد.
صحابۀ کرام رضی‌الله‌عنهم اسلام را دینی رهبانی نمی‌دانستند و همواره در جستجوی روزی حلال بودند. عایشه رضی‌الله‌عنها می‌گوید: «وَكَانَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللهِ صَلَّى‌اللَّهُ‌عَلَيْهِ‌وَسَلَّمَ يَتَّجِرُونَ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَيَعْمَلُونَ فِي نَخِيلِهِمْ، وَالْقُدْوَةُ بِهِمْ.»[9] ترجمه: «صحابۀ رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم در خشکی و دریا تجارت می‌کردند و در نخلستان‌های خود کار می‌کردند. باید به آنان اقتدا کرد».
هیچ‌یک از صحابه دست از کار نکشیدند یا به مال مردم چشم ندوختند، بلکه این عمل را نکوهش می‌کردند. چنانکه عمر رضی‌الله‌عنه می‌فرماید: «لَا يَقْعُدُ أَحَدُكُمْ عَنْ طَلَبِ الرِّزْقِ يَقُولُ: اللَّهُمَّ ارْزُقْنِي، وَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ السَّمَاءَ لَا تُمْطِرُ ذَهَبًا وَلَا فِضَّةً.»[10] ترجمه: «هیچ‌یک از شما از طلب روزی دست نکشد و نگوید: پروردگارا، مرا روزی عطا کن! زیرا می‌دانید که از آسمان طلا و نقره نمی‌بارد».
از امام احمد بن حنبل و ابن عیینه دربارۀ کسانی‌که کار و تلاش را رها کرده و ادعای توکل می‌کنند، پرسیده شد. در پاسخ گفتند: آنان اهل بدعت و افراد فاسدی هستند که می‌خواهند جریان طبیعی دنیا را متوقف کنند.[11]
حفظ نسل یکی از مقاصد ضروری شریعت اسلامی است که برای آن وسایل ایجابی و سلبی وضع شده است. به‌عنوان نمونه، حرمت زنا و جرم‌بودن آن برای حفظ نسل تشریع شده است. حفظ مال نیز مانند سایر مقاصد ضروری اهمیت دارد. شریعت اسلامی برای حفظ مال، وسایل ایجابی و سلبی پیش‌بینی کرده است. حرمت اکل مال به باطل، جرم‌بودن سرقت و تعیین مجازات برای آن، از جملۀ این وسایل است.
ادامه دارد…
منابع
-
قرآن کریم.
-
البخاري، محمد بن إسماعيل أبوعبدالله (۱۹۸۷) صحيح البخاري، محقق: د. مصطفى ديب البغاء بیروت، دار این کثیر.
-
ابن عاشور التونسي، محمد الطاهر بن محمد بن محمد الطاهر (۲۰۰۴ م) مقاصد الشريعة الإسلامية، محقق: محمد الحبيب ابن الخوجة، قطر وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية.
-
الريسوني، أحمد. (۱۹۹۲ م). نظرية المقاصد عند الامام الشاطبي، الدار العالمية للكتاب الإسلامي.
-
الرازي، أحمد بن فارس بن زكرياء القزوين، أبوالحسين (۱۹۷۹م). معجم مقاييس اللغة، محقق، عبدالسلام، محمد هارون، بیروت، دار الفکر.
-
الشاطبي، إبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الغرناطي، الموافقات في أصول الشریعة، محقق: أبوعبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، دار ابن عفان.
-
القشيري، أبوالحسين مسلم بن الحجاج النيسابوري (۱۳۳ هـ). صحيح مسلم، لبنان بيروت، دار الجيل.
-
اليوبي، محمد سعد بن احمد بن مسعود، مقاصد الشريعة الاسلامية وعلاقتها بالادلة الشرعية، ریاض، دار الهجر للنشر والتوزيع.
-
زرکشي، بدر الدین، محمد بن بهادر، البحر المحیط في أصول الفقه، دار الکتب العلمية، بیروت، لبنان.
-
غزالي، ابو حامد، محمد بن محمد، المستصفی في علم الأصول، بیروت، موسسة الرسالة.
-
ابن قیم جوزیة، محمد بن ابی بکر، شفاء العلیل في مسائل القضاء والقدر والحکمة والتعلیل، دار المعرفة، بیروت، لبنان.
-
آمدی، ابو الحسن سید الدین، علی بن ابی، علی بن محمد، غایة المرام، ناشر: المجلس الاعلی للشئون الاسلامية.
-
فخرالدین الرازی، ابوعبدالله، محمد بن عمر الرازی، مفاتیح الغیب=التفسر الکبیر، موسسة الراسالة.
-
ابن حزم، ابو محمد علی بن حزم اندلسی ظاهری، الإحکام في أصول الأحکام، بیروت، دار الجیل.
-
ابن قیم جوزیة، محمد بن ابی بکر، مفتاح دار السعادة ومنشور ولاية العلم والارادة، قاهرة، دار الحدیث.
-
محمد مصطفى زحیلی (٢٠٠٦ م) الوجيز في أصول الفقه الإسلامي، دمشق – سوريا، دار الخير للطباعة والنشر والتوزيع.
-
ابوداود، سلیمان بن الاشعث السجستانی، سنن ابی داود، بیروت، لبنان، المکتبة العصرية، صیدا.
-
النجدي، سمیع، أهمية المقاصد الشرعية، دار الکتب العلمية، بیروت لبنان.
-
محمد بن أحمد، أبو عبدالله القرطبي، (١٩٦٢ م) تفسير القرطبي، تحقيق: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش. القاهرة دارالكتب المصرية.
